Қазақстан халқы
Қазақстан халықтары, Қазақстандықтар — тарихи тағдыр ортақтастығы қазақ ұлтымен біріктірген Республиканың барлық ұлттарының азаматтары Қазақстанның біртұтас халқын құрайды, бұл халық Қазақстан Республикасындағы егемендіктің бірден-бір иесі және мемлекеттік биліктің кайнар көзі болып табылады, Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдары негізінде тікелей де, сондай-ақ өзі сайлайтын мемлекеттік органдар арқылы да мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асырады.[1] Қазақстанда байырғы қазақ ұлты және 130-дан астам ұлт пен ұлыстың өкілі (этностар) тұрады. Қазақтардың саны 2013 жылғы статистикалық мәлімет бойынша 11 058 мың адам болған, яғни ел халқының 65,2%-ын құрайды. Елдегі орыс ұлтының өкілдері - 21,8%, өзбектер 3%, украиндар 1,8%, ұйғырлар 1,4%. Салыстырмалы түрде кәрістер, дүнгендер де аз емес.
Қазақстан Республикасында 1989 жылғы халық санағында 16199,2 мың адам тіркелді. 1999 жылғы санаққа дейінгі аралықта Қазақстан халқы 1246,1 мың адамға кеміген. Мұның басты себебі бұрын қуғын-сүргінге ұшырап, Қазақстан жеріне көшіріліп, қоныстандырылған өзге ұлт өкілдерінің, әсіресе, орыстардың, украиндардың, немістердің, кавказ халықтарының, т.б. өз ата мекендеріне көшіп кетуі болды. Өсу тек Түркістан, Қызылорда, Атырау облыстарында, Алматы, Астана қалаларында байқалды. Ерлердің саны 7201,8 мың болса, әйелдер 7751,8 мыңды құрады. Соңғы он жылда ұлттық құрамда да айтарлықтай өзгеріс болды. Мысалы, қазақ ұлты 1468,1 мың адамға (22,9%) көбейіп, республика халқының жартысынан астамын (53,4%-ын) құрады. Сондай-ақ, күрд (29,1%-ға), дүнген (23,3%-ға), ұйғыр 15,9%-ға), өзбек (12%-ға) халықтарының саны да өсті. Оның есесіне орыс ұлты өкілдерінің саны 1582,4 мың адамға (26,1%-ға) кеміді, немістер 593,5 мың (62,7%), украиндар 328,6 мың (37,5), татарлар 71,7 мың (22,4%), беларусьтер 66 мың (37,1%) адамға кеміген.
Ресей империясындағы Қазақстан халқы өңдеу
1897 жылы бүкілресейлік халық санағының мәліметі бойынша, қазіргі Қазақстан аумағындағы халықтың 80%-ын қазақтар, 12%-ын славян тектес халықтар құраған. 1897 – 1913 жылы аралығында мұндағы халық саны қоныс аударған орыс, украин, беларусь, татар, ұйғыр, дүнген, т.б. шет жұрттықтар есебінен 1 264,0 мың адамға көбейген. Қазақстан аумағындағы халық санының өсу көрсеткіші мынадай: 1897 жылы 4333 мың адам, 1913 жылы – 5597 мың, 1939 жылы 6082 мың, 1959 жылы 9295 мың, 1970 жылы 13009 мың, 1979 жылы – 14684 мың.
КСРО құрамындағы Қазақстан халқы өңдеу
1930 жылдан кейін Қазақстан жеріне сырт өлкеден халық толассыз келумен болды.
1937 – 44 жылы тұтас халықтарды ата жұрттарынан Қазақстан аумағына күштеп көшіру науқаны жүргізілді.
1937 жылы алғашқылардың бірі болып Қиыр Шығыстағы корейлер көшірілді. Олар негізінен Қазақстанның Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс аудандарына қоныстандырылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында КСРО ХКК-нің 1940 жылы 18 қазандағы қаулысымен Қазақстанға Украина мен Беларусьтің батыс облыстарынан поляктар көшіріліп әкелінді. Олар Ақтөбе, Ақмола, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Семей облыстарына ірге тепті. Соғыс басталысымен 1941 жылы КСРО-ның батыс аймақтары мен Еділ бойынан неміс жұртшылығы, сонан соң Украинада, Беларусьте, Балтық жағалауында тұратын немістер көшірілді.
1943 жылы қазанда қарашайлар Жамбыл, Түркістан облыстарына, сондай-ақ, Қырғызия мен Өзбекстанға көшірілді. Одақтық үкіметтің 1943 жылы күзде қабылдаған шешімі бойынша келесі жылдың көктемі мен күзінде Қазақстанға Солтүстік Кавказ бен бұрынғы Қалмақ АКСР-нан арнайы қоныс аударушылар Қазақстанға тұрақты мекендеуге көшірілді.
1944 жылы Армения және Әзірбайжаннан, Грузиядан күштеп көшірілген күрдтер Қазақстан мен Орта Азияға қоныстандырылды. Осы жылдың ақпанында Қазақстан аумағына шешендер мен ингуштер жер аударылды, ал наурыз айында Қазақстанның Оңтүстік аймағына және Қырғызияға балқарлар әкелінді. Л.Берияның “Қырым АКСР-ның аумағынан Кеңеске қарсы элементтерді тазарту туралы” 1944 жылы 13 сәуірдегі бұйрығымен Қырым татарларын, болгарлар мен гректерді көшіру науқаны жүргізілді. Олар Өзбекстанға және Қазақстанның Оңтүстік аймақтарына қоныс тепті. Мемлекеттік қорғаныс қаулысымен Грузиядан көшірілетін арнайы қоныс аударушыларды респ. аумағына қоныстандару туралы Қазақстан үкіметіне өкім берілді. Осы жылы қарашада Грузиядан Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған, Түркістан облыстарына месхеттік түріктер мен күрдтер күштеп қоныстандырылды.
Бұдан кейін Қазақстанға басқа халықтардың көп мөлшерде көшіп келуі тың және тыңайған жерлерді игеру кезеңінде (1954 – 56 жылы) және өнеркәсіп нысандарын қарқынды салу жылдары (1959 – 65) көбейді. Осы жылдары Қазақстанда тұратын жергілікті халық саналатын қазақтардың үлесі ең төм. деңгейге жетті (30%). Қазақстан аумағы жүзден астам ұлттар мен ұлыстардың өкілдері тұратын мекенге айналды.
1960 жылдан бастап көшіп келушілер мөлшері біршама азайып, жыл сайынғы мөлшері 60 – 70 мыңдай адам болды.
1990 жылдан кейін Қазақстанды мекендеген шет жұрттықтардан көшіп кетушілер саны өсе бастады.
1990 жылға дейін Қазақстан халқының демографиялық жағдайы тұрғындар санының ұдайы қарқынды өсуімен, қалада тұрушылар үлесінің шұғыл артуымен, ұлттық құрамының қарқынды араласуымен, халық тығыздығының біркелкі болмауымен сипатталды. 1990 жылдан кейінгі кезеңде славян, герман тектес тұрғындардың өз еліне қоныс аударуы көбейіп, республика халқы едәуір азайды, қазақ және басқа түркі тектес халықтардың үлесі артты, сондай-ақ, нарықтық қатынастарға байланысты ішкі көші-қонның әсерімен қала тұрғындарының саны өсе бастады.
Ұлттық құрамы өңдеу
2022 жылғы 1 қыркүйекте жарияланған 2021 жылғы санақтың қысқаша қорытындысына сәйкес негізгі этностардың саны: қазақтар — 13 497 891 адам (халықтың 70,4%), орыстар — 2 981 946 (15,5 %), өзбектер — 614 047 (3,2 %), украиндар — 387 327 (2,0 %), ұйғырлар-290 337 (1,5 %), немістер — 226 092 (1,2) %, татарлар — 218 653 (1,1 %), басқа этностар және ұлтын көрсетпеген — 969 722 (5,1 %).[2].
| Ұлт | 1897 | 1926 | 1939 | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 1999 | 2009[3] | 2012 [4] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| қазақтар | 3 392 751 | 3 627 612 | 2 327 625 | 2 794 966 | 4 161 164 | 5 289 349 | 6 534 616 | 7 985 039 | 10 096 763 | 10 979 511 |
| орыстар | 454 402 | 1 275 055 | 2 458 687 | 3 974 229 | 5 449 826 | 5 991 205 | 6 227 549 | 4 479 620 | 3 793 764 | 3 726 722 |
| өзбектер | 29 564 | 129 399 | 120 655 | 136 570 | 207 514 | 263 295 | 332 017 | 370 663 | 456 997 | 493 783 |
| украиндар | 79 573 | 860 201 | 658 319 | 762 131 | 930 158 | 897 964 | 896 240 | 547 052 | 333 031 | 313 698 |
| ұйғырлар | 55 815 | 62 313 | 35 409 | 59 840 | 120 784 | 147 943 | 185 301 | 210 365 | 224 713 | 228 582 |
| татарлар | 55 984 | 79 758 | 108 127 | 191 925 | 281 849 | 312 626 | 327 982 | 248 954 | 204 229 | 204 171 |
| немістер | 2 613 | 51 094 | 92 571 | 659 751 | 839 649 | 900 207 | 957 518 | 353 441 | 178 409 | 180 832 |
| корейлер | 42 | 96 457 | 74 019 | 78 078 | 91 984 | 103 315 | 99 665 | 100 385 | 103 456 | |
| түріктер | 68 | 523 | 9 916 | 18 397 | 25 820 | 49 567 | 75 900 | 97 015 | 98 013 | |
| әзербайжандар | 12 996 | 38 362 | 56 166 | 73 345 | 90 083 | 78 295 | 85 292 | 87 190 | ||
| белорустар | 25 584 | 31 614 | 107 463 | 197 592 | 181 491 | 182 601 | 111 927 | 66 476 | 63 694 | |
| дүңгендер | 4 888 | 8 455 | 7 415 | 9 980 | 17 283 | 22 491 | 30 165 | 36 945 | 51 944 | 55 819 |
| күрдтер | 2 387 | 6 109 | 12 299 | 17 692 | 25 425 | 32 764 | 38 325 | 40 026 | ||
| тәжіктер | 7 666 | 11 229 | 8 075 | 7 166 | 19 293 | 25 514 | 25 657 | 36 277 | 37 112 | |
| поляктар | 1 254 | 3 762 | 54 809 | 53 102 | 61 335 | 61 136 | 59 956 | 47 297 | 34 057 | 33 901 |
| шешендер | 3 | 2 639 | 130 232 | 34 492 | 38 256 | 49 507 | 31 799 | 31 431 | 31 809 | |
| қырғыздар | 9 612 | 9 352 | 13 718 | 10 925 | 23 274 | б/з | ||||
| башқұрттар | 2 528 | 841 | 3 450 | 8 742 | 21 134 | 32 499 | 41 847 | 23 224 | 17 263 | 17 073 |
| ингуштар | 3 | 322 | 47 867 | 18 356 | 18 337 | 19 914 | 16 893 | 15 120 | б/з | |
| молдовандар | 2 855 | 2 992 | 14 844 | 25 711 | 30 256 | 33 098 | 19 458 | 14 245 | б/з | |
| гректер | 157 | 1 374 | 55 543 | 39 241 | 49 930 | 46 746 | 12 703 | 8 846 | б/з | |
| мордвалар | 11 911 | 27 244 | 25 334 | 25 499 | 34 129 | 31 424 | 30 036 | 16 147 | 8 013 | б/з |
| чуваштар | 2 267 | 6 590 | 11 255 | 22 690 | 22 310 | 22 305 | 11 851 | 7 301 | б/з | |
| еврейлер | 1 651 | 4 499 | 19 240 | 28 048 | 26 954 | 22 762 | 18 492 | 6 743 | 3 485 | б/з |
| басқалары | 30 591 | 70 342 | 101 379 | 136 606 | 142 668 | 17 4670 | б/з | |||
| барлығы | 6 198 469 | 6 151 102 | 9 309 847 | 12 848 573 | 14 684 283 | 16 464 464 | 14 953 126 | 16 009 597 | 16 675 392 |
Қазақтар өңдеу
Қазақтар еуропоидтық пен оңтүстіксібірлік моңғолоидтық нәсілі аралығында өтпелі орын алады. Қазақтардың ата-бабалары қазіргі Қазақстанның аумағында біздің заманымызға дейінгі 1 ғасырда қоныстанған. XV ғасырдың ортасында олар жеке этностық топ ретінде қалыптасып, XVI ғасырдың ортасында біртұтас хандық (мемлекет) құрды.Қазақтар еуропалық-азиялық субконтинеттің көшпелі-мәдени өркениетінің тұңғыш мұрагерлері болып табылады. 1917 жылғы төңкеріске дейін қазақтар саны 6,2 млн-ға жеткен еді. Ол түркі тілдес ұлттардың ең ірісі болған. Әлем халықтары арасында саны жағынан қазақтар 70-орын алады. Тілдік тұрғыда олар алтай тілдік әулетінің түркі тобына, діни нанымы жөнінен исламның суннит бағытына жатады.
Қазақтар республиканың барлық аудандарында тұрады, бірақ олардың үлесі әсіресе Батыс және Оңтүстік Қазақстан аймақтарында өте басым. Ежелден-ақ қазақ халқы жайылымдық мал шаруашылығы саласында шеберлігімен және жайылымды құрайтын өсімдіктердің құрамын жетік білуімен ерекшеленеді. Қазіргі уақытта қазақтар ел шаруашылығының, ғылым мен техниканың және мәдениеттің барша саласында белсенді жұмыс істеп, жетекші қызмет атқарады.
Орыстар өңдеу
Орыстар негізінен солтүстіктегі астықты аудандарда тұрады (Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай, Павлодар облысының солтүстігі).
Украиндар өңдеу
Украиндар да орыстармен аралас қоныстанған, бірақ олардың үлесі Қостанай және Ақтөбе облыстарында көбірек.
Беларустар өңдеу
Беларустардың көпшілігі Солтүстік Қазақстанда тұрады. Орыстар, украиндар мен беларустар қазақтар тәрізді шаруашылықтың барлық салаларында еңбек етеді.
Өзбектер өңдеу
Өзбектер оңтүстіктегі Өзбекстанмен көршілес суармалы егіншілік аудандарда шоғырланған.
Немістер өңдеу
Немістер республиканың солтүстігі мен оңтүстігінде және Қарағанды облысында көп. Олар негізінен егіншілік, сүт бағытындағы мал шаруашылығымен айналысады.
Татарлар өңдеу
Татарлар Қазақстанның солтүстігіндегі ескі қалаларда, әсіресе Петропавл, Семей мен Оралда қоныстанған. Олардың саны қалаларда басым, көбінесе халыққа қызмет көрсету, сауда салаларында жұмыс істейді.
Кәрістер өңдеу
Кәрістердің басым көпшілігі республиканың оңтүстігінде, әсіресе Қаратал өзенінің маңында және Сырдарияның төменгі ағысында, өздері алғаш рет күріш егудің негізін салған жерлерінде тұрады.
Ұйғырлар, дүнгендер өңдеу
Ұйғырлар - Алматы облысы, дүнгендер - Жамбыл облысы аумағында. Олар суармалы егіншілік, әсіресе бақша өсірумен айналысады.[5]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6
- ↑ "2009 Жылғы Қазақстан Республикасы халық санағы, Қысқаша қорытындылар" Статистикалық жинақ, Редакциясын басқарған Ә.А. Смайылов, Астана, 2010 - 110 бет
- ↑ Қазақстан Республикасы Статистика жөнiндегi агенттiгi. Санақ 2009. Мұрағатталған 1 мамырдың 2012 жылы. (Жұрттың ұлттық құрамы Мұрағатталған 11 мамырдың 2011 жылы..rar)
- ↑ Қазақстан Республикасы Статистика жөнiндегi агенттiгi Мұрағатталған 15 қарашаның 2012 жылы.
- ↑ Бейсенова Ә.С., Қирабаев Ә.С. Қазақстанның географиялық атласы.- Алматы: "Атамұра", 2013.- 104 бет. ISBN 978-601-282-832-0
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |