Қарағанды облысынан Ұлы Отан соғысына қатысушылар

Әбдіров Нүркен

Әбдіров Нүркен 1919 жылы Қарқаралы өңірінде бұрынғы 5-ші ауыл, қазіргі Нұркен атындағы шаруашылық аумағында шаруаның отбасында дүниеге келген. Кейін ата-анасымен бірге Қарағандыға қоныс аударып, осы қалада әуе клубында ұшқыш мамандығын алған. Соғыс басталғанда Нұркен Орынбор әуе училищесінде оқитын. Ол майданға аттануға ұмтыла берді, сондықтанда оны алдымен Ташкенттегі, одан кейін Сібір қалаларының біріндегі шабуылшы әскери ұшқыш дайындайтын курстарға жіберді.

Оқуды тәмамдағаннан кейін ол 267-ші әуе дивизиясының 808-ші шабуылшы полкы құрамында майданға аттанды.

Нұркен Әбдіров талай әуе шайқасына қатысып, ерлік пен өжеттік, әскери шеберлік танытты, әр тапсырманы мүқият орындап отырды.

Қазанның 23 күні тұңғыш рет әуе шайқасына аттанар алдында Нұркен былай деп жазған екен: "Егер біз фашистерді құртпасақ, олар біздің түбімізге жетеді. Сөйтіп, қуанышты, бақытты өмірмен қоштасамыз..."

Барлығы 17 рет әуе шайқасына қатысқан Нұркен жаудың 18 танкісін, 46 жүк машинасы мен көлігін, оның ішінде оқ-дәрі тасыған 18 керуенді, жанар май құйған 3 цистернаны талқандап, зенит қондырғыларының бесеуін, бірнеше жабық атыс ұясын, талай жау әскерін құртты.

1942 жылғы желтоқсанның 19-да біздің батыр жерлесіміз өзінің серігі, атқыш, әрі байланысшы Александр Комиссаров екеуі соғыс аспанына соңғы рет самғап шыққан еді. Боков-Пономарев станциясы маңайында олар тас құрсанған жаудың үлкен алты танкін, бірнеше атыс ұясын, зенит артиллериясының екі қондырғысын жойып жіберді.

Жау оғы ұшаққа тиіп, өртене бастады. "Өзекті жанға бір өлім" деген ой шарпып өткен ұшқыш, отқа оранған күміс қанат сұңқарды фашист танктері шоғырланған түсқа қарай бұрды. Осылайша құлдилай құлаған ұшақ ішіндегі Нұркен мен оның қанды көйлек серігі Александр Комиссаров екеуі ақтық рет қаншама жауды қырып, жастықтарын бірге ала кетті.

Осынау теңдесі жок, ерлігі үшін Нұркен Әбдіровке 1943 жылғы наурыздың 31-де еліміздегі ең мәртебелі атақ - Кеңес Одағының Батыры атағы берілген еді.

Сарыарқа сұңқары осылай мерт болды. Оның қаһармандығы бүкіл елге жайылды. Қарағанды еңбеккерлері, олардың ішінде кеншілер, Нұркен Әбдіров атындағы ұшаққа қаржы жиып, жауға аттандырды. Бұл самолет кейін Жеңіске дейін қатарда болды.

Ростов облысындағы Боков станциясының іргесіндегі Конек ауылында жерленген Нұркеннің басында қызыл тастан қашалған ескерткіш бар. Қарағандының қақ ортасында батыр Нұркен бейнесі мәңгілікке орнықты, Нұркен ауылында да ескерткіш орнатылды. Кеншілер астанасының әсем спорт сарайы батыр жерлесіміздің есімін иеленген. Қазақ батырының ерлігі қанша жыр-хикаяға, ән мен әңгімеге арқау болды.

Боков орта мектебіндегі отрядтардың бірі Нұркен атында. Батырдың анасы Бағжан бәйбіше Боков станциясының құрметті азаматы болып табылады. Вешенскаядағы мекенінде М.А. Шолохов Нұркеннің анасын мейман еткенін білеміз.

Қарапайым қазақ баласы Нұркен Әбдірұлының өмірі мен ерлігі қаһарман, қаншыл қазақ ұлтының бойындағы игі қасиеттердің айнасындай, әлемге шұғыла шашып тұр.

Асфандьяров Закир Лутфрахманович

Асфандьяров Закир Лутфрахманович 1918 жылы Башқұрт AKCP-інің Красноуюль ауданындағы Утяк селосында туған. Ұлты - татар. 1939 жылы ол Омбы эскери училищесінің курсанты болды. Одан кейін Қиыр Шығыста әскери қызмет атқарды. Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінде артиллерия командирі ретінде алғы шепте болды.

КСРО Жоғаргы Keңeci Төралқасының 1944 жылы шілдедегі Жарлығы бойынша Закир Лутфрахмановичке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Зеңбірек расчетының командирі З.А. Асфандьяров өзінің жауынгерлік жолын Москва үшін шайқаста, Тихвин қаласы түбінде бастады. Жауға Курск түбінде, Днепр бойында соққы беріп, Винница, Львов қалаларын жаудан босатуға қатысты және Висла мен Одерден өтіп, соғысты Берлинде аяқтады.

Сержант Закир Лутфрахманович командир болған танкке қарсы зеңбірек расчеты соғыс кезінде фашистердің ондаған танкісін, машиналарын, зеңбіректерін, пулеметтерін және көптеген солдаттары мен офицерлерін жойды. Төрт күн ішінде, яғни, 1943 жылғы 5-9 шілде аралығында оның расчеты Курск шайқасында жаудың тоғыз танкісін жайратып, көптеген жауынгерлерін кырды. Осы ұрыстағы ерлігі мен жоғары жауынгерлік шеберлігі үшін ол Қызыл Ту орденімен наградталды. Закир Лутфрахманович, әсіресе Корсунь-Шевченко операциясында батырлық пен ерліктің үлгісін көрсетті.

Жау 1944 жылы 25 қаңтарда Винница облысының "1 май" совхозы жерінде қарсы шабуылға шықты. Жаудың жаяу әскерін көптеген самолеттер мен танктер сүйемелдеді. Асфандьяровтың расчеты жаудың танктеріне тайсалмай қарсы соғысты. Расчет жаудың 10 танкісін және көптеген солдаттарын жойып, олардың шабуылын тойтарды.

Міне, осы ерлігі үшін Закир Лутфрахмановичке Кеңес Одағының Батыры деген жоғары атақ берілді.

Львовты азат ету барысында шеберлік пен ержүректік көрсеткені үшін ол I дәрежелі Отан соғысы орденімен, Берлинді алуда Қызыл Жұлдыз орденімен наградталды. Асфандьяров Польша үшін болған ұрыста да көзге түсіп, "Варшаваны азат еткені үшін" медалімен, польшалық "Польшаның азаттығы және тәуелсіздігі үшін" медалімен наградталды.

Кеңес Армиясы қатарынан батарея старшинасы болып оралды. Соғыстан кейін көп уақыт Балқашта түрып, Шығыс Қоңырат руднигінің 6 шахтасында тіреуші, ауысым мастері, ауысым бастығы болып істеді.

1977 жылы 4 қаңтарда қайтыс болды.

Байзақов Ботай

Ботай Байзақов 1922 жылғы 23 ақпанда Қарағанды облысы қазіргі Бұқар жырау ауданының Энгельс атындағы шаруашылығы аумағында, шаруа отбасында дүниеге келген.

Ботай Қарағанды қаласындағы Жамбыл орта мектебінде оқып, бес сыныптық білім алады. Еңбек жолын Шет ауданының "Нұраталды" совхозында жұмыскер болып бастайды.

1942 жылдың 25 маусымында Шет ауданының әскери комиссариаты арқылы әскер қатарына шақырылады. Осы күннен бастап Ботай үшін әскери өмір басталады.

Б.Байзақов алғашқы соғыс қимылдарына барлаушы ретінде Москваның оңтүстік батысындағы аудандарда қатысады. 286-ші атқыштар дивизиясының 860-ші полкінде пулеметші, бронь талқандаушы (РПТР бағыттаушысы) және атқыштар бөлімінін, командирі болады.

Ботай соғыста батырлық пен батылдық танытып, қандай тапсырма болмасын жанқиярлықпен орындап, көзге түсті.

Белорус майданында, Друть өзенінен өту кезінде көрсеткен ерлігі үшін 1943 жылы III дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды, ал 220 биіктік үшін болған соғыстағы ерлігі үшін II дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды.

Соғыстағы ерліктері үшін ол "Қызыл Жұлдыз" орденімен, I дәрежелі Отан соғысы орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған.

Сұрапыл соғыс уақытында Б. Байзақовқа III дәрежелі Даңқ ордені екі мәртебе берілген. Негізінде, Даңқ орденінің статусы бойынша ең алдымен үшінші, екінші, соңында бірінші дәрежелі орден тапсырылуы керек еді. Бұл қателік 39 жылдан соң түзетіліп, Ботай Байзақовқа 1984 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығы бойынша I дәрежелі Даңқ ордені табыс етілді. Ол орден Германия жеріндегі танктерді жойғаны үшін берілді. Осылайша Б.Байзақов Даңқ орденінің толық иегері атанды.

Қаһарман жауынгер 1946 жылы әскер қатарынан босаған соң еліне, "Нұраталды" шаруашылығына оралып, өмірінің ақырына дейін осында тұрды. Зейнеткерлікке шыққанға дейін еңбек етті.

Батыр қрметіне Нұраталды ауылында бір көше Ботай Байзақов көшесі деп аталған.

Б. Байзақов 1995 жылдың 22 тамызында қайтыс болды. Нұраталды ауылдық округінде, Шона селосында жерленген.

Федор Антонович Белов

Федор Антонович Белов 1910 жылы Орынбор облысы Сакмар ауданының Белов хуторында шаруа отбасында туған.

1931 жылы Федор Белов Қарағанды облысының Осакаров станциясына келіп, Қарағанды-Балқаш темір жолының құрылысында жұмыс істеді, жол қараушы, бригадир болды. 1942 жылы ол армия қатарына шақырылды,

Бронебойшы Белов әуеліде Волхов маңындағы жергілікті маңыздағы ұсақ ұрыстарда көрінген еді. Тек 1944 жылдың маусымында ғана 382-ші атқыштар дивизиясының құрамында Карель мойнағындағы фин бекінісіне шабуыл жасау барысындағы жойқын шайқастарға қатысты.

Выборг қаласы үшін болған ұрыстар барысында сержант Беловтың бөлімшесі қоршаушы топ сапында жанқиярлықпен соғысты. Осы ұрыстар үшін оған "Ерлігі үшін" медалі берілді. Ол сол жолы жарақат алды.

Жазылып шыққаннан кейін Федор Антонович тағы да майданға араласты, бірақ бұл жолы басқа бөлімде - 120-ші Гатчинск атқыштар дивизиясының 289-ші атқыштар полкі құрамында. Дивизия бұл кезде Нарва плацдармында ауыр ұрыстар жүргізіп жатқан еді. Федор Белов басқаратын бөлімше танкіге қарсы қолданылатын қаруларды ұтымды пайдалана отырып, жаяу әскердің алға жылжуын қамтамасыз етті. Осы ерлігі үшін ол III дәрежелі Даңқ орденімен наградталды.

1945 жылғы қаңтардың аяғында 120-ші Гатчинск дивизиясы Одер бағытында кескілескен ұрыстар жүргізді. Фашист басқыншылары плацдармның көзін жою үшін бар-күш жігерлерін жұмсап бақты. Қаһарман кеңес жауынгерлерінің күніне жеті-он жау шабуылын тойтарған кездері болды.

1945 жылғы 27 қаңтарда Одерфельде деревнясы маңында гитлершілер төрт ауыр танкінің қолдауымен біздің шептерімізге тұтқиылдан шабуыл жасады, Құрамында Федор Белов бар танкіге қарсы қарулар взводы жаяу әскерлер құрамында болатын. Взвод командирі жау танкілерін жақындатып алып, дәлдеп үруға бүйрық етті. Танкілер шепке екі жүз метр шамасы қалғанда аға сержант Белов бірінші болып оқ жаудырды. Бірнеше оқпен ол бастапқы машинаны отқа ораған еді. Дегенмен қалған екі құрсаулы "құдірет" ауыр оқтарды бұршақтай жаудырды. Бірақ бағыттаушы Павлов үшінші танкті ебін тауып істен шығарған соң, соңғы, тоғайда жасырынып тұрған танк өз-өзінен шегініп кетті. Жағдай бірден жеңілдеп қалды. Жаяу әскерге көмектесу үшін взвод мүшелері қолдарына винтовка мен автомат алды. Ортақ күшпен жау шабуылы тойтарылды. Ал осыдан бірнеше апта өткен соң, дивизия командирі, генерал-майор Говоров аға сержант Ф.Беловқа II дәрежелі Даңқ орденін өз қолынан тапсырды.

1945 жылғы 24 наурызда Александр Невский орденді 289-атқыштар полкі Нейсе қаласына қарай бағыт түзеді. Немістер кеңес әскерлерінің алға жылжуын қалайда тоқтату мақсатында өздігінен жұретін машиналардың қолдауымен қарсы шабуылға шықты. Аға сержант Белов машиналардың қозғалысын өз секторында муқият бақылап отыр еді. Қыбын тауып қатты соққы берді. Бір машина 180 градусқа кейін бұрылып, тоқтап қалды. Федор Антонович машинаның шынжыр табанына дөп тигенін түсінді, келесі соққымен оны отқа орады. Басқа расчеттар да барынша дәл қимыл жасады. гитлершілердің шабуылы тоқырап қалды.

Федор Белов Оппельн қаласының оңтүстік-батысында, Нейштадт, Шпейнау, Фалькенберг және басқа қалалар үшін болған ұрыстарда да жанқиярлық ерлік пен батырлықтың үлгісін танытты.

Соғыстың соңғы кезеңіндегі жауынгерлік тапсырыстар-ды ойдағыдай орындағаны үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы 27 маусымдағы Жарлығымен Федор Антонович Белов I дәрежелі Даңқ орденімен наградталды.

Бірақ соғыстан кейін Ф.А. Белов қызмет еткен бөлім таратылып, жалынды жауынгер наградасын алып үлгермей әскер қатарынан босатылды. Ол тіпті жоғары награда алғаны туралы білген де жоқ.

Қаһарман солдатқа сол Алтын орден Кеңес Қарулы Күштерінің 51 жылдығы қарсаңында, осы айтулы датаға арналған салтанатты жиналыста тапсырылды.

Федор Антонович Белов үзақ жылдар Шет ауданының Жарық станциясында тұрды. Қазірде Қазақстаннан тысқары жерге қоныс аударған.

Бреусов Владимир Ефимович

Қаһарлы 1942 жыл, қанды шайқастар кезі. Жау еліміздің төріне үмтылып, қолқасына қол салды. Дәл осы тұста фабрик-зауыт мектебін жаңа бітіріп, Қарағандыға келген алматылық Володя Бреусов 50-52 санды шахтада тіреуші болып істеп жүрген. Алайда жас кенші Отан тағдыры таразыға түскен майдан жайын көбірек ойлап, алаңдай берді. Сөйтіп, 1943 жылдың басында Қарағанды комсомолының түлегі Володя өз еркімен майданға аттанды.

1943 жылдың тамыз айы. Харьковті азат етуге үмтылған әскерлеріміз урысты үдете түсті. Жерлесіміз Владимир Бреусов аға лейтенант Петришевтің қарауындағы 16 жауынгердің бірі еді. Олар Полевое ауылы түбіндегі жау бекінген шоқыны басып алып, ұрыс салды.

Құралайды көзінен атқан мерген Володя Бреусовтың пулеметінен атылған оқтар жауды қрақша жайпады. Сол күні жаудың от шашқан бес ңғысының көмейіне құм құйып, Бреусов жау окопына да жетті.

Фашистер де шабуылын қоймады. Кеңестік бір топ жаунгерлер биіктікті бекем иемденіп, 36 сағат бойы дұшпанның соққысына төтеп берді. Шабуылға қанша танк, жалын атқан пулемет қатысты. Бірақ Владимир Бреусов құрыш кұрсанған қанышер жаудан тайсалмады. Топ-топ дұшпанды өзіне таяуырақ келтіріп, жаусатып отырды.

Он алты ержүрек жігіттің жетеуі ғана қалды, үшеуі тағы мерт болды. Оқ таусылды. Алайда жау шоқының иығына шыға алмады. Сол мезетте бұларға арттан тың күш келіп қосылды. Жауынгерлер қанға боялған шалажансар жолдастарын көрді. Бір ғана Владимирдің оғынан 112 фашист жер жастанған екен. Осынау ерлігі үшін 1943 жылғы қарашаның 1-де КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Владимир Ефимович Бреусовқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Бұдан кейін, 1944 жылы кіші лейтенант Владимир Бреусов Орап мен Белгород шаһарларын азат ету соғысына қатысты. Ленин, I дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және медальдармен наградталды. Ол Полевое ауылының қрметті азаматы.

1945 жылдың қаңтарында Қарағанды жастарымен кездесу кезінде Владимир Ефимович ерлік атаулы тек қана Отанға сүйіспеншілік, халық алдындағы парызды сезіну үстінде ғана келетінін айтты. "Менің туған жерімді жау етігі таптайды-ау" деген ой басыма келген емес деген еді ол.

Соғыстан кейін, 1951 жылы Қазақ Мемлекеттік университеті, соңынан аспирантурасын тәмамдаған В.Е. Бреусов қалған өмірін ұстаздыққа арнады. Оған "Қазақ КСР Жоғарғы мектебінің еңбек сіңірген қызметкері" атағы берілді. Алматыда қайтыс болды.

Гаврилов Иван Самсонович

Иван Самсонович Гаврилов 1913 жылы Макеев поселкесінде /қазір қала/ дүниеге келген. Оның әкесі шахтер болатын. Сол жерде кен өнеркәсібі училищесін тәмамдаған, Иван Гаврилов Донбасс шахталарында жұмыс істейді. Қызыл Армия қатарындағы борышын өтеп қайтқаннан кейін де кенші болды. Учаске бастығына дейін өсті. Коммунистік партия қатарына өтті.

Жас кенші өмір қиындығымен өзін сынамақ болды. Шпицберген аралында 1940 жылы көмір қазды, одан кейін Қарағандыға келіп №12 шахтада істеді. 1943 жылы осы арадан майданға аттанды.

Әскери бөлімшеге келген бойда кіші сержант Гаврилов атқыштар бөлімшесінің командирі ретінде ұрыс даласынан бір-ақ шықты. Өз тобын ілестіріп Днепрдің оң қабағына ұрыспен өтті. Ол жаудың атқыштарын және әуеден шүйілген самолеттерін өзіне назар аудартып, ұрыстас жолдастарының аман қалуына болды.

Енді бір жолы Днепрдің сол жағалауындағы тоқымдай ғана жер үшін топты жауға қарсы бес тәулік бойы жанқиярлықпен соғысқан Иван Самсоновичтің қайтпас қайсарлығы, каһармандығы теңдессіз ерлікке пара-пар еді. Осы ұрыстағы ерлігі үшін 1943 жылғы қазанның 29-ында КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Кезінде елдегі кеншілерге, қарағандылық жерлестеріне жазған хатында И.С. Гаврилов былай деген еді: "Құрметті кеншілер! Күш-жігер аямай еңбектеніңдер. Мен жауды көбірек жайратамын, ал сендер көмірді көбірек өндіріңдер. Осылайша жарысқа түсейік".

Алайда батыр Жеңіс күнін көре алмады. 1944 жылғы қаңтардың 2-сінде ауыр жараланған Гаврилов Киев облысындағы Ставище поселкесінің жанында емделу үстінде қайтыс болды. Макеев қаласының бір көшесі - Батыр есімімен аталған.

Григорьев Николай Михайлович

Николай Михайлович Григорьев 1925 жылы желтоқсан айында Ярославль облысының Старово деревнясында туған. Ұлты - орыс. Кеңес Армиясы қатарына 1943 жылы келді.

Николай Михайлович Григорьевке КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы 24 наурыздағы Жарлығы бойынша Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

17 жастағы балаң жігіт әскери комиссариатқа келіп, майданға жіберуді өтінеді. Ол кіші командирлер мектебін 1943 жылы бітіргеннен кейін майдандағы 65-ші армияның 354-ші атқыштар дивизиясы қатарына алынады.

Алғашқыда пулеметші болып соғысқан еді. Ерлік көрсеткені үшін барлау взводы командирінің орынбасарлығына ауыстырылады. Біздің әскерлер 1944 жылы күзде Кеңестік Белоруссия жерін азат етіп, соғыс қимылдарын Польшада жүргізді. Берлинге 500 километр қалған еді. Бірақ жау су бөгеттерін пайдаланып, қатты қарсылық көрсетті, Дивизия бөлімдері Нарев өзеніне шыққаннан кейін тоқтап неміс фашистерін өз інінде біржолата талқандау үшін соңғы әрі шешуші шабуылға әзірленді.

Қыркүйек айының соңында жас жауынгер Григорьев қызмет ететін полктің алдына Нарев өзенінен өту міндеті қойылды. Сержант Николай Григорьев бастаған 15 барлаушыға кешкі қараңғылықты жамылып Нарев өзенінен өткел тауып, ешбір дыбыс шығармай өту, жаудың әскерлері мен техника күшін анықтау, мүмкін болғанша плацдармды алу тапсырыл-ды. Барлаушылар қас қарайған соң өзенге шықты. Өткелді тауып алысымен ешбір сыбыс білдірмей, өзеннен өтіп, жаудың мина қойған алаңдары мен инженерлік қоршауынан шығып, ойламаған жерден фашистерге лап қойды. Немістер барлаушылардың тегеурініне шыдай алмай, сасқалақтап қашты. Григорьевтің тобы плацдармды алды. Бірақ жау маңызды шебін беріп қойғандарына келіспеді. Таң атысымен олар қайта шабуылға шықты. Ержүрек жауынгерлер тоқымдай жерді бермей екі тәулікке жуық шайқасты. Үш жүзден астам дұшпан жер жастанды. Шамалыдан соң осы плацдармнан бүкіл дивизия шабуылға шықты. Осы плацдармда көрсеткен ерлігі мен батылдығы үшін сержант Николай Михайлович Григорьевке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Ержүрек барлаушы фашистерге Жеңіс күні жеткенге дейін соққы берді. Жапон милитаристерін талқандауға да қатысты. Бұл ұрыстарда ол Қызыл Жұлдыз орденімен және бірнеше медальдармен наградталды.

Запастағы капитан Николай Михайлович қазір Жезқазған қаласында тұрады.

Дәулетбеков Амантай

Амантай Дәулетбеков Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында 1917 жылы туды, Ұлты - қазақ. Кеңес Армиясы қатарына 1939 жылы шақырылып, әскери қызметті Шығыста бастады.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Төрапқасының 1943 жылғы 24 желтоқсандағы Жарлығы бойынша Амантай Дәулетбековке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

А. Дәулетбеков 1942 жылғы жазда өзінің көптеген қыз-меттес жолдастарымен бірге Брянск майданына жіберілді. Ол 13-ші Армияға қарасты танктерді бұзып-жоятын 1180-ші полктің артиллериялық расчет командирі болды. А. Дәулетбеков өзінің жауға қарсы алғашқы шайқасын сол 1942 жылғы жазда Орлов облысындағы байырғы орыс қаласы Ливнының оңтүстігінде бастады. Фашистер ол кезде Воронеж және Сталинград бағыттарында шабуылға шыққан болатын. Ливны және Касторной аудандарындағы біздің әскеріміз солтүстік қанаттан шабуылдаүшы фашистік армияға қарсылап қойды. Сөйтіп, Ливны түбінде бүкіл жаз бойы кескілескен ұрыс жүрді. Амантай осы ұрысқа қатысүшылардың бірі болған. Мұнан кейін Курск доғасының солтүстігінде 1943 жылдың бүкіл қысы мен көктемі бойынша ұрыстар өтті.1943 жылдың қанқйлы жазы еді. 6 шілдеде Орел мен Курск темір жолдары арасындағы Поныри қалашығы түбінде кескілескен ұрыс басталды. Поныри түбінде 13-ші армияның 307-ші дивизиясы полктары қорғаныста тұрды. Танктерді бұзып-жоятын 1180-ші полк та ұрыс позициясында болды. Жаудың танктері мен жаяу әскерлерінің көптеген шабуылына тойтарыс берілді.

Дегенмен жау 9 шілдеде 1019-ші атқыштар полкы учаскесі тұсынан бекіністі бұзды. Фашистердің танктері мен автоматшылары бұзып-жою полкының батареясына да лап қойды. Артиллеристер тапжылмады. Зеңбіректер істен шығып, туған жерін қорғаған батырлар мерт болып жатты.

В Жаңаарқалық жауынгер Амантай Дәулетбековтің зеңбірегі қоршауда қалды. Аз ғана ержүрек артиллеристерге 18 танк және өздігінен жүретін 14 зеңбірегі қолдаған жаудың әскері нөсерлете оқ боратты. Бұл ұрыс екі сағатқа созылды. Фашистердің танктері өртеніп жатты. Құралайды көзге аткан артиллеристердің оғы немістің жаяу әскерлерін еріксіз жерге бүқтырды. Немістердің 14-ші шабуылында Дәулетбековтің зеңбірегі істен шықты. Бірақ ұрыс тоқтамады. Артиллеристер жақындаған жауды гранатпен жойып, мылтық пен автоматтан атты. Сөйтіп, Дәулетбековтің зеңбірегі ажал отының астында жүріп жаумен шайқаса берді. Дәулетбеков бастаған солдаттар жараланып, қансырағанда, гранаттары мен патрондары бітіп, шөлмекке қяр жанар май таусылғанда ақырғы - шешүші ұрысты бастады. Олар атып түрып жаумен жекпе-жекке шықты.

Бұл 1943 жылғы 9 шілдеде Поныри түбінде болды. Батырлар қаза тапты. Бірақ фашистер Амантай Дәулетбековтің артиллеристерінің позициясында қираған 29 танкісін, өздігінен жүретін 13 зеңбірегін және 200-ге жуық солдатын қалдырды. Жау осы шепте тоқтатылды.

Дударенко Андрей Емельянович

Андрей Емельянович Дударенко 1912 жылы Қарағандыда туды. 22 жасында Қызыл Армия қатарына шақырылғаннан кейін, бүкіл өмірі Отан қорғауға арнапды. Саптағы офицер ретінде ол соғыстың басынан 1945 жылғы қаңтарда оққа ұшқанға дейін бар ауыртпалықты басынан кешті.

Жалпыға мәлім, фашист командованиесі өздерінін, ақтық өкше тірейтін жері Одер өзені бойындағы бекініс деп санап, жан таласа айқасты. Жау әскері осы жерге шоғырланды. 1945 жылдың қаңтарында біздің бөлімдер өзенді бетке алып ұрыс салды. Әсіресе, Оппельн деген жерде қатты қантөгіс болды. Осындай аса қиын жағдайда командирдің орынбасары Дударенко үлкен ерлік пен тапқырлық көрсетті. Ол жауынгер топтарын бірімен бірін байланыстырып, шабуылды үйлестіріп отырды.

Қаңтардың 26-сында Дударенко соңғы рет "виллиспен" өзеннің сол жақ жағалауындағы бригада әскерлерін аралап шықты. Ертеңінде майор Дударенко мінген автомашина өткелге таяп қалғанда алдынан фашист барлаушылары шыға келді. Жау оны қолға түсірмекке умтылды. Машинадан қарғып жыраға түскен Дударенко жау әскерлерімен атыса отырып өзіінін, көмекшісі арқылы қағаздарды жөнелтіп жіберді.

Осы кезде оған жаудың бірнеше оғы қатар қадалды.

Одердегі ұрыстарда көрсеткен ерлігі мен жанқиярлығы үшін КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы Бірінші Украина майданы 3-ші миномет дивизиясының 15 гвардиялық миномет бригадасындағы командирдің сап жөніндегі орынбасары гвардия майоры Андрей Емельянович Дударенкоға қаза болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағын берді.

Батыр жерлесіміз Ленин, екі Қызыл Ту, I дәрежелі Отан соғысы ордендерімен және көптеген медальдармен наградталды. А.Е. Дударенко Польшадағы Тарновска-Гуры қаласының маңында жерленген. Димитров қаласындағы №19 мектептің және "Красноармейсккөмір" бірлестігінің қабырғасына Батырдың есімі жазылған ескерткіш тақта орнатылған.

Живов Анатолий Павлович

Анатолий Павлович Живов 1925 жылы Москвада, жұмысшы Павел Иванович Живовтың отбасында туды. Ол 15 жасында Москва зауыттарының бірінде слесарьдың шәкірті болып жұмыс істеді. Өйткені әкесі қайтыс болып, шешесінің қолында төрт бала қалған еді. Анатолий жұмысшы мамандығын тез-ақ меңгеріп, әжептәуір табыс тауып, отбасына қолғабыс жасап жүрді.

Ұлы Отан соғысы басталғанда Анатолий Живов, өзінің мыңдаған замандастары сияқты, МПВО-нын, жауынгері болды. Ол үйлердің шатырларына шығып, оған түскен жанғыш бомбаларды, лақтырысып, талай өртті сөндірді.

Фашистер 1941 жылы тамызда Никопольск марганец кеніші тұрған жерді басып алды. Жау біздің еліміздің брондық болатты өндіруде аса маңызды компонент болып табылатын марганецсіз қалғанына масаттанды.

Үкімет Бұл жағдайды ескеріп, Қарағанды облысының Жезқазған ауданындағы Жезді жерінде марганец өндіретін кеніш ашу жөнінде шешім қабылдады. 1942 жылдың жазында әскерге шақырылған москвалық жұмысшылардың үлкен тобы Жезді марганец кенішінің құрылысына жіберілді, Осы топпен бірге Жездіге Анатолий Живов та келді. Жезді марганец кеніші қысқа мерзімде - 38 күнде салынып бітіп, қорғаныс өнеркәсібі маңызды стратегиялық материал алды.

Анатолий Живов кеніште жұмыс істей жүріп, басқа да көптеген жас патриоттар сияқты, қанқұйлы басқыншылдардың көзін жою үшін майданға сұранды. Сөйтіп, 1943 жылы мамырда он сегіз жасар Анатолий өз еркімен майданға аттанды.

Байланыс взводының телефонисі Анатолий Павлович Живов бір жылға жетер-жетпес уақыт қана соғысты. Бірақ ол өзін тарлан жауынгердей көрсете білді.

Міне, Анатолий Живовтың есімін мәңгі есте қалдырған күн де келді. 1944 жылғы 4 сәуірде Тернополь қаласының көшелерінде кескілескен ұрыс болды. Берік бекініп алған жау бекінісіне шабуылдаүшы топ сапында байланысшы Анатолий Живов та болды. Әсіресе амбразуралардың бірінен бораған оқ біздің жауынгерлерді баүша қиды. Командование Бұл атыс орнын жоюды үйғарғанда Анатолий бұған өзі сұранды. Шабуылдаүшы топтың мылтық және пулемет оқтарының астын тасалана отырып, ол амбразураға еңбектеп жетті де, жанар май құйылған шөлмекті лақтырды. Атыс орны сәл үнсіз тұрды да, қайта ата бастаған соң Анатолий алға ұмтылып оны денесімен жапты. Жау атыс орнының үні өшті. Оның жолдастары шабуылға құйындай көтеріліл, өз достарының өлімі үшін жаудан кек алды.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1944 жылғы 23 қыркүйектегі Жарлығы бойынша Александр Матросовтың ерлігін қайталаған Анатолий Павлович Живовқа қаза болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Кеңес адамдары Анатолий Живовты ұмытқан жоқ. Ол туралы өлеңдер жазылып, әндер шығарылды. Моквадағы атақты "Трехгорная мануфактура" комбинаты мен Тернополь қаласындағы мақта-мата комбинатында оның есіміндегі бригадалар мен ауысымдар бар. Москва мен Тернополь қалаларының көшелері оның есімімен аталады.

Анатолий ерлік көрсеткен Украина қаласындағы бір үйдін

Зенковский Аркадий Иванович

Аркадий Иванович Зенковский 1920 жылы Тюмень облысының Аромашевск ауданындағы Большой Кучеряк селосында шаруа отбасында туды. Ұлты - орыс.

Аркадий Зенковский жеті жылдық мектепті бітіргеннен кейін трактор бригадасының есепшісі, одан соң жергілікті колхозда бухгалтер болып істеді.

Ұлы Отан соғысы басталғанда А.И. Зеньковский Қарағанды облысындағы Қарсақбай поселкесінде тұрып, осы жерден 1943 жылы 13 ақпанда майданға аттанды.

Қатардағы жауынгер А. Зенковский 1943 жылдың 1 мамыр мерекесін Воронеж майданында қарсы алды. Курск Аоғасында болған жазғы сұрапыл ұрыстарда оның есімі 6-шы гвардия атқыштар дивизиясы 10-шы гвардия атқыштар полкының таңдаулы пулеметшілерінің қатарында аталды. Днепрден өтуде А.Зенковский ерекше көзге түсіп, командование оны майдандық курсқа жіберді.

Оқуда болған күндер тез өтіп, кіші лейтенант Аркадий Зенковский 1944 жылдың ақпанында өзінің бұрынғы полкіне оралды да, Ровно қаласы үшін болған ұрыста атқыштар взводын басқарды.

1944 жылы 16 шілдеде Львов облысы Стоянск ауданының Виткув-Стары деревнясындағы жау позициясына батыл шабуыл жасаған кезде саптан шығып қалған рота командирінің міндетін кіші лейтенант А.Зенковский өзіне алды. Жаңа командир бастаған бөлімше Виткув-Стары деревнясына бірінші болып кіріп, елді пунктті азат етті.

Бірнеше күннен кейін 10-шы гвардия атқыштар полкінің Аркадий Зенковский командир болған 5-ші ротасы Польша өзені Вислаға келді. 5-ші ротаның жауынгерлері алғашқылардың бірі болып Висла өзенінен етіп, бекініс жасады. Фашистер гвардияшыларды суға сырғытып тастағысы келгенімен, одан ештеңе шықпады. Гвардияшылар үш бірдей шабуылды тойтарды да жаудың 40-тан астам солдаттары мен офицерлерін қырып, өз позициясын ұстап қалды.

Бұл ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін Аркадий Зенковский Қызыл Жұлдыз орденімен наградталды. Сол кезде ол партия мүшелігіне өтті. Бірінші Украина майданының жауынгерлері 1945 жылғы 12 қаңтарда Сандомир плацдармынан шабуыл бастағанда Зенковскийдің ротасы жаудың бекінісін бірінші болып бүзып, өкшелете қуып, жолда кездескен жау қарсылығын күл-талқан етті. 1

А. Зенковскийдің ротасы 1945 жылғы 12-26 қаңтар аралығында жаудың 200 солдаты мен офицерін жойды.

1945 жылғы қаңтарда Зенковский өзінің ротасымен Одер өзенінен бірінші болып өтіп, үш күн қатарынан жаудың шабуылдарын тойтарды. 1945 жылғы 27 қаңтардан 28 қаңтарға қараған түнде жау ойламаған жерде танкілерді қолданаі отырып, ротаға шабуыл жасады. Фашистер Одер өзенінің сол жағалауындағы біздің, плацдармды жойып жіберу үшін барлық күшін салып бақты. Зенковский ротаға ақылмен команда беріп, күші басым жаудың барлық шабуылын тойтарды.

1945 жылғы 31 қаңтарда жаудың жаяу әскері мен танкілерінің қайта шабуылына тойтарыс беру кезінде Аркадий Иванович Зенковский ерлікпен қаза тапты.

Бұл ұрыстарда ерлік пен батылдық көрсеткені үшін Суворов орденді Қызыл тулы 6-шы Ровно гвардия атқыштар дивизиясының Богдан Хмельницкий орденді 10-шы гвардия атқыштар полкінің 5-ші ротасының командирі, кіші лейтенант Аркадий Зенковскийге КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы 10 сәуірдегі Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Иванишко Федор Яковлевич

Федор Яковлевич Иванишко 1910 жылы туды. Улты -орыс.

Армия қатарына шақырылғанға дейін қазіргі Қарағанды облысындағы Жезқазған ауданында жұмыс істеді. Федор Яковлевич 1943 жылғы ақпанда армия қатарына алынды.

Отан үшін болған соғыста ол өзін шебер, ержүрек пулеметші ретінде көрсете білді. Екі рет жараланды. 1943 жылы 31 желтоқсанда III дәрежелі Даңқ орденімен, 1944 жылы 2 наурызда II дәрежелі Даңқ орденімен, одан кейін біраз уақыт өткен соң дәрежелі Даңқ орденімен наградталды.

Гвардиялық 65-ші атқыштар дивизиясының жеке гвардилық атқыштар батальоны пулемет расчетының командирі, гвардия старшинасы Ф. Иванишко, әсіресе 1944 жылы жазда Белоруссия жерінде болған ұрыстарда ерекше көзге түсті.

Кенес Одағының Батыры атағы берілген жолғы оның көрсеткен ерлігі награда листогында қысқа да нақты баяндалған.

... Қорғаныс шебінде түрып ол өзінің, барлық өнері мен білімін расчеттағы жауынгерлерді фашист басқыншыларына қарсы шешүші шайқасқа әзірлеу ісіне жүмсады. Иванишко қарауындағыларды жедел де ыждаһатты оқытып, өз расчетының жауға деген өшпенділігін, ұрыстарда қайсарлық көрсетуге деген ұмтылысын тудыра білді. Расчет 1944 жылғы 24 маусымда Витебскінің солтүстік батысындағы жау шебін бузуға бұйрық алды.

Иванишконың расчеты ротада алдыңғылардың бірі болып жаудың қарсыласу тораптары мен жасаған кедергілерінен ете отырып, өзінің пулеметімен оқты қарша боратып, шабуылға шыққан біздің жаяу әскерге жол ашты. Оның расчеты ауыр ұрыста бір күнде 30 километр жол жүріп, гитлершілерден елді мекендерді бірінен соң бірін босатты. Федор Яковлевичтің жеке бастамасымен расчет жігіттері ағаштактайлардан сал жасап, жауып тұрған жау оғына қарамастан, Узречья ауданы түсынан Батыс Двина өзенінің сол жағалауына өтті. Ф.Я. Иванишко гранат лақтырып, пулеметтен атып, жаудың ату нүктесін тұншықтырып, бекініс жасады. Сөйтіп, бүкіл батальонның өзеннен өтуіне жағдай туғызды. Жау Батыс Двинаның сол жағалауын үстап қалуға тырысып, өршелене қайта-қайта шабуылға шықты. Осы кескілескен ұрыстарда Иванишконың бір өзі жаудың 5 солдаты мен бір офицерін жойып жіберді.

Батырдың расчеты 1944 жылғы 24 маусым - 3 шілде аралығында жаудың 50 солдаты мен офицерін жойып, екі фашисті тұтқынға алды. Сондай-ақ жаудың екі қол пулеметі мен 15 мылтығын қолға түсірді. Ф.Я. Иванишко өзінің ерлігімен батальон алдына қойылған жауынгерлік міндетті орындауға жағдай жасады.

Міне, осы ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін Федор Яковлевич Иванишкоға КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы 24 наурыздағы Жарлығы бойынша Кеңес Одағының Батыры деген жоғары атақ берілді. |

Ф.Я. Иванишконың мұнан кейінгі тағдыры белгісіз.

Калмыков Николай Павлович

Николай Павлович Калмыков 1920 жылы Горький облысындағы Хмельницкий ауданының Скородумово деревнясында туды. Ұлты - орыс, 1940 жылы армия қатарына шақырылды. Ол Ұлы Отан соғысын Москва түбінде бастап, Берлинде аяқтады.

Н.П. Калмыков Шығыста артиллерист болып қызмет атқарды. Майданға 1941 жылы қарашада келіп, Серпухов маңында Отанымыздың астанасын қорғады.

Қырық бес милиметрлік зеңбіректер взводы Днепрден өткенде алдыңғы қатардағы отряд құрамында болды. Плацдарм үшін ұрыстың алғашқы сағаттарында бір зеңбірек істен шықты. Артиллеристер бір ғана зеңбірекпен қалды. Оны нысанашы Н. Калмыков шебер пайдаланып, біздің жаяу әскерлерге жақсы көмектесті. Жаудың екінші рет қарсы жасаған шабуылы кезінде взвод пен бөлімше командирлері жараланды. Командирлікті сержант Калмыков өзіне алды.

Белоруссия операциясы кезінде Кеңес әскерлері алға жедел жылжыды. Бұл ұрыстарда аға сержант Н.П. Калмыков өзін ерекше көрсетті. Подречье деревнясы жанындағы бір ғана ұрыста ол өзінің зеңбірегімен отызға жуық гитлершілерді, қару-жарақ тиеген автомашинаны жойып жіберді. Бірнеше күннен кейін Николай тағы да айрықша көзге түсті. Оның зеңбірегі Свилочь елді мекеніндегі қоршаудағы топты жоюға үмтылған біздің жауынгерлердің өзеннен өтуін қамтамасыз етті. Зеңбірек расчеты соңғы снаряды қалғанша жаудың барлық шабуылын табандылықпен тойтарып отырды. Зеңбірек командирі жараланса да соғыса берді. Артиллеристердің алдыңғы жағында фашистердің қырыққа жуық өлімтігі жайрап жатты.

Бұл ұрыста көрсеткен ерлігі мен табандылығы үшін Н.П. Калмыков III дәрежелі Даңқ орденімен наградталды. Оған II дәрежелі Даңқ ордені Берлин операциясында Одер өзенінен етуді қамтамасыз еткені үшін берілді. Калмыков бастаған зеңбірек расчеты жойқын ұрыста да болды. Жау қоршаудан шығуға жанталасып жекпе-жек ұрысқа келгенде зеңбірек командирі бес фашисті жайратып, ержүректік пен батырлықтың үлгісін көрсетті. Ол жараланса да ұрыс алаңынан кетпеді.

1945 жылы 16 сәуірде Кеңес Армиясының бөлімдері Берлинге шабуылға шықты. Гольцов қаласы бағытындағы Одер плацдармы үшін болған бір ұрыста Калмыковтың расчеты жаудың екі дзотын қиратып, үш пулеметті және онға жуық гитлершілерді жойып жіберді. Берлинге барар жол ашылды. Бұл ерлігі мен Бобруйск қаласы түбіндегі қоршаудағы жау тобы талқандалған Березин өзенінің плацдармын ұстап тұрғаны үшін Н.П. Калмыков I дәрежелі Даңқ орденімен наградталды.

Николай Павлович қазір Балқашта тұрады, құрметті демалыста, қаланың Құрметті азаматы.

Камалдинов Фарах Гимдеевич

Фарах Гимдеевич Камалдинов 1914 жылы Томск облысы Кривошейн ауданы Нұрқай ауылында шаруа отбасында дүниеге келеді. Ұлты - татар.

Мектепті бітіргеннен кейін шаруашылықта тракторшы, Батыс Сібір өзен пароходында моторшы болып істейді.

1934 жылы Кеңес Армиясы қатарына шақырылады. Отан үшін 1934 жылғы Хасан көлі шайқасына, 1939-1940 жылдарғы фин майданына да қатысты.

1940 жылы Москва жаяу әскер училищесін бітіргеннен кейін өз өмірін әскери іске арнады. Ұлы Отан соғысының бірінші күндерінен - ол майданда. Автоматшылар взводының командирі Ф.Г. Камалдинов қашанда ең алдыңғы шепте, қиын жерлерде. Бірнеше рет батыр автоматшылар оғынан немістер кері қарай шегінді. Автоматшылар батыр командирін әр кез мақтан ететін.

Негізгі қаһармандығын Ф.Г. Камалдинов 1943 жылдың шілде айында Орлов облысы Магюархангельск қаласын қорғауда көрсетті. Ол взводымен бірнеше рет қарсы шабуылға шығып, жау күшіне тойтарыс берді. Осы ұрыстарда взвод командирі 7 жау танкісін, 200-ден астам немістерді құртты.

Ф.Г. Камалдинов жаралы болғанына қарамастан жаумен шайқасын тоқтатқан жоқ.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен 1943 жылдың тамызында оған Кеңес Одағынын, Батыры атағы берілді. Жауынгерлік ерлігі үшін Орталық майдан құрамындағы 13-Армия, 81-ші атқыштар дивизиясы, 410-шы атқыштар полкі автоматшылар взводының командирі Ф.Г. Камалдиновке Ленин. Қызыл Ту, I дәрежелі Отан соғысы, Қызыл Жұлдыз ордендері жәче медальдар берілді.

1980 жылдары запастағы аға лейтенант Ф.Г. Камалди-нов Теміртау қаласында тұрды. 1986 жылы отбасымен Қарағанды қаласына көшіп келіп, Шахтерлер даңғылы, 4, 58-60 пәтерде тұрды.

1987 жылдың тамыз айында Фарах Гимдеевич Камалдинов қайтыс болды, ол Михайлов зиратындағы 1941-1945 жылдары госпитальде қаза тапқан жауынгерлердің бауырластар қабірінде жерленген.

Батырдың есімі оның туған жерінде, шайқасқа қатысқан жерлерінде мәңгі сақталған.

Теміртау қаласының №11 орта мектебінің жауынгерлер даңқы мұражайы көрмесінде Фарах Гимдеевич Камалдиновтың ерлігі жайлы материалдар қойылған.

Карабанов Иван Андреевич

Иван Андреевич Карабанов 1925 жылы Пенза облысының Чемодановка селосында дүниеге келді. Балалық, жастық шағы Қарағанды қаласында өтті. Жетіжылдық білім алды. ФЗО мектебінде оқыды. Еңбек жолын №33/34 шахтада проходкашы болып бастады.

1943 жылы армия қатарына алынды. Иван Андреевич атқыштар бөлімінде, одан соң Троицк мектебінде оқуын тәмамдады. Оқу уақыты аз болғанымен дайындық өз дәрежесінде өтті.

1944 жылы Ленинград түбіндегі авиация дивизиясынын, №999 авиаполкіне әуе атқышы болып, ИЛ-2 штурмовигінде Иван Максимович Деркачпен бірге ұшты. Жас та алғыр екі Иван талай рет өмір мен өлім арасында болды.

Әуеге алғаш көтерілгенде-ақ екеуі де мерт бола жазда-ды. Деркач пен Карабанов Нарва ауданының төңірегінде жау бекіністерін атқылап, талқандай бастаған-тын. Осы соғыста жау қарсылығын үдете түсті, ақыры ИЛ-2-ге оқ тиіп, жерге құлдырады. Самолет батпаққа құлап, экипаждың аман қалуына себеп болды. Орманға жетіп, батырлар бой тасалады, өз полкіне қосылды. Осы жолы И.Карабанов "Ерлігі үшін" медалімен наградталды.

Иван Андреевич Эстония, Финляндия жерлерінде, Хийумаа және Саарема аралдарында соғысты. 102 рет аспанға көтеріліп, аман-сау оралды. Оның қызығын да, қатерін де бастан өткізді.

1945 жылдың қысында қонуға келген, атылмаған бомбалары қалған ИЛ-2-нің бір жақ дөңгелегі ашылмай қалды. Әупіріммен әзер-әзер тоқтағанда, аман қалуымыз - мыңдаған кездейсоқ жағдайдың бірі еді, - деп еске алады Иван Карабанов.

Кенигсбергте, теңіз үстіндегі шайқаста фашистер олар-дың самолетін атып түсірді. Бірақ командир мен атқыш па-рашютпен секіріп аман қалды.

Даница неміс бекінісін атқылаған ИЛ-дерге қарсы немістің "Мессершмиттері" шыққан болатын. Осы айқаста И.Карабанов өзіне жақындап қалған жау қырғиын дәл көздеп, атып түсірді.

Жауынгерлік ерлігі үшін Иван Андреевич 1944 жылы III дәрежелі Даңқ орденімен, 1945 жылы ақпанда II дәрежелі Даңк, орденімен және 1945 жылы маусым айында I дәрежелі Даңқ орденімен наградталды.

Одан басқа I дәрежелі Отан соғысы, Қызыл Жұлдыз ордендері және көптеген медальдармен марапатталған.

Иван Андреевич соғыс біткен соң да әскери борышын өтеуді одан әрі жалғастырды. Тек 1957 жылы босап Қарағандыға келді. Алғашқы жылдары жол-құрылыс мекемесінде, одан соң облыстық тұтынүшылар одағында жүргізүші болып 1985 жылға дейін жұмыс жасады. Осы жылы еңбек Демалысына шықты.

Иван Андреевич 1979 жылдан Қарағанды қаласының құрметті азаматы.

Колбасов Николай Илларионович

Николай Илларионович Колбасов 1911 жылы туды. Ұлты - орыс. Қызыл Армия қатарына шақырылғанға дейін Қарсақбайда жұмыс істеді.

КСРО Жоғарғы Кеңес Төралқасының 1944 жылғы 22 ақпандағы Жарлығы бойынша екінші дәрежелі Суворов орденді 92-ші Звенигородск-Берлин атқыштар дивизиясы

199-шы гвардиялық артиллерия полкының взвод командирі Н.Колбасовқа Белгород бағытындағы ұрыстарда батылдық пен ерлік көрсеткені үшін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Николай Илларионович Армия қатарына 1942 жылы шақырылды. Жауынгерлік алғашқы қадамы Сталинград шайқасында басталды. Николай Колбасов командир және жауынгер ретінде, әсіресе Курск-Орлов ұрысында өзін ерекше көрсетті. 1943 жылғы 6 тамызда толтырылған марапаттау парағындағы мына бір жолдарға тоқталайық:

Белград бағытындағы ұрыстың бірінші күні - 1943 жылғы 7 шілдеде гвардия кіші лейтенанты Н.И. Колбасовтың взводы зеңбіректерін ашық беткейге шығарып қойып, біздің атыс орнымызға келе жатқан немістің жалпы саны 70 "Жолбарыс" танкісімен жекпе-жекке шықты. Колбасовтың артиллеристері жау танкілерін жақындатып алып, қақ маңдайдан атты. Жау шегініп алып, қайта шабуылдаса да, біздің артиллеристер тұрған орындарынан тапжылмады. Сол күні Колбасовтың, взводы өздерінің екі зеңбірегімен дәл атып, біздің шебімізге қарай келе жатқан жаудың 46 автомашинасын жаяу әскерлерімен бірге жойып жіберді.

11 шілдеде жау 150 танк пен екі полк жаяу әскерлерін біріктіріп, 228-ші гвардия атқыштар полкының сол қанатына дүрсе қоя берді. Біздің батареямызды бастырмалата бомбылағаннан кейін, Колбасовтың ержүрек артиллеристерінің учаскесіне қарай үш жаққа бірдей оқ атқан 17 "Жолбарыс" танкісі шықты. Артиллеристер зеңбіректерін бурып алып, оларға бората оқ жаудырды. Үш танк лаулап жанды, бірақ жау үмтыла берді. Снаряд тура тиіп зеңбірек майырылып қалды да, Николайдың қару расчеты қатардан шықты. Колбасов зеңбірекке өзі тұрды. Нысанашы да, оқтаүшы да, снаряд тасүшы да жалғыз өзі болды. Колбасов жау танкілерін өзіне жақындатып алып, тіке ұрды. Ол өзіне ондаған метр ғана қалған төрт танкті тағы жайратты.

Взводта адамдар да, снаряд та аз қалды. Жау қайта бірігіп, Колбасовтың зеңбірегіне қайта үмтылды. Жаужүрек командир айнала қорғаныс ұйымдастырып, 100-ге жуық гитлершілерді қырып салды. Жау оларды қоршауға алу мақсатымен кейін шегіне бастады. Колбасов қалған адамдарды қарсы шабуылға шығарып, жаудың танкілері мен автоматшыларының қоршауынан алып шықты.

Жезқазғандық батыр Украинаны азат ету жолындағы ұрыста ерлікпен қаза тапты. Ол Полтава облысының Дробиновка селосында жерленген.

Қарсақбай кентіндегі бір көше Колбасовтың есімімен аталады. Қ.И. Сәтбаев атындағы кен-металлургия комбинатындта Н.И. Колбасов атындағы жүлде бар.

Колодий Иван Михаилович

Иван Михаилович Колодий 1912 жылы Нұра ауданындағы Киевка ауылында шаруа отбасында дүниеге келді. Өсе келе Өзбекстанға қоныс аударды. Ауылда ұста болды, сауатсыздықты жою сабағын алды. Сөйтіп жүргенде соғыс басталып, майданға аттанған Иван Колодий 69-атқыштар дивизиясының 118-ші артиллерия полкі құрамында радиотелеграфист болды.

Қазан айының ортасында біздің әскерлер Днепр өзенінен жаппай өте бастады. Бұл қимылға тосқауыл жасауға өршеленген жау өзінің қыруар күшін шоғырландырып, жанталаса соғысты.

1943 жылғы қазан айының 15-де Чернигов облысының Радуль деген мекені тұсынан Колодий бастаған жаяу әскерлер жау оғы нөсеріне төтеп беріп, Днепрден арғы қабаққа втті. Жағаға сәл қалғанда қайыққа снаряд түсіп, жаралы жауынгер арқасындағы рациямен суға кетті.

Жанға батқан жараға қарамастан бар күшін жиып Иван Михайлович жағаға жүзіп шықты да, жан дәрмен рациясын іске қосты. Шеберлік танытып, өзіміздің атқыштар жағымен байланысты, оларға нысана нұсқап, дәл көздеп атуына көмектесті. Алайда жау да қарап жатқан жоқ. Радистің жатқан жерін байқап қалып, оқ боратты. Байланысшының жан-жағында жарылып жатқан снарядтарда есеп жоқ. Сол қалың оқтың арасымен жылжып отырып, Колодий байланысын үзген жоқ. Оның тапқырлығы арқасында жау зеңбіректерінің 16 ошағы бірінен соң бірі талқандалып, үні өшті.

Сол кезде біздің солдаттар да өзеннен жүзіп өте бастады. Олардың көбінің аман қалуына қаһарман байланысшының себі тиді. Осы шайқаста шабуылшы отрядтар қарсы жақтың жиырма шабуылына тойтарыс берді. Әрі байланысын үзбей, әрі жауға оқ атуын тоқтатпаған Колодийдің ерлігі ерекше танылды. Осы ұрыстардағы ерлігі үшін 1943 жылғы қазанның 30-да Қызыл Тулы Сева 69-атқыштар дивизиясының 118-ші артиллерия полкінің радиотелеграфисі, ефрейтор И.М. Колодийға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Жауынгер сонымен бірге Ленин орденімен, көптеген медальдармен наградталды.

Соғыс тауқыметін көп тартқан жерлесіміз 1954 жылы 42 жасында қайтыс болды. Бірақ біз оның есімін мәңгі есте сақтаймыз.

Ал қаһарман байланысшының радиостанциясы мен ав-томаты Москвадағы КСРО Қарулы күштерінің орталық мұражайында сақталған.

Корнеев Иван Ильич

Иван Ильич Корнеев 1914 жылы қазіргі Осакаров ауданына қарайтын Сенокосное селосында дүниеге келді. Ауылда еңбек етіп, ер жетті.

1936-39 жылдары Қызыл Армия қатарында қызмет атқарды. 1941 жылдың шілдесінен Жеңіс күніне дейін жерлесіміз Ұлы Отан соғысының майдандарында болды.

1945 жылғы қаңтарда 1-ші Белорус майданының әскерлері Варшава-Берлин бағытында сәтті шабуылға көшті. Польшаның Побянице қаласында кескілескен ұрыстар өтті. Сол жерде сержант Корнеев қоршаудан шығуға ұмтылған жаудың бес танкісін жойып жіберді. Бұған қоса екі машина талқандалып, қалған жаудың беті қайтты.

Жаужүрек Корнеев өзі бекініп алған орнынан қозғалмай, соңынан көмек келгенше беріспей соғысты.

Осынау теңдесі жоқ ерлігі үшін 1945 жылғы ақпанның 25-сінде КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен 1-ші Белорус майданы, 7-ші гвардиялық Қызыл Тулы атты әскер корпусы, 15-ші гвардиялық атты әскер дивизиясының 147-ші гвардиялық артиллерия полкінің көздеүшісі, гвардия сержанты И.И. Корнеевке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ол соғыстан оралғанда омырауында Батырдың Алтын жұлдызымен қоса Ленин, Қызыл Ту, Қызыл Жұлдыз, I дәрежелі Отан соғысы орденінің екеуі, II дәрежелі Отан соғысы ордендері және көптеген медальдар жарқырап тұрды.

Соғыстан кейін Иван Ильич Корнеев Самара облысындағы Жигули қаласында тұрды.

Корниенко Прокопий Прокопьевич

Прокопий Прокопьевич Корниенко 1911 жылы қазіргі Тельман ауданы Ростов ауылында туған. Заты шаруаның баласы болғандықтан да соғыста тапқырлық әрі төзімділік танытты. Сол үшін жолдастарының құрметіне бөленді. Оның соғыстағы талай ерлігін әңгіме етуге болады.

Бір жолы бастықтары оған фашист офицерлерінің біреуін "тірідей тіл" ретінде алып келуді тапсырды.

Прокопий Прокопьевич барлаүшыларды ертіп алып, неміс полкі тұрған жерге таяп келді. Сезіп қалған жау қарсы оқ атты. Осы ұрыста жау штабының адамдары түгелге жуық қырылды. Тек штаб бастығы болып істейтін полковник қана аман еді. Батыр барлаушылар штабтың бүкіл іс қағаздарын жиып алды, бөлімнің туын алып кетті. Зілмауыр полковникті Корниенко арқалап алып, өз дивизиясының штабына жеткізді.

Прокопий Прокопьевичтің тағы бір ғажап ерлігі 1943 жылғы қыркүйектің 26-нан 27-не қараған түні көрінген еді. Корниенконың барлаүшылар взводы Днепрден жүзіп өтіп, полктің әскерлеріне табан тірейтін орын дайындауға тиісті болды. Корниенко екі бөренені жарыстыра байлап, жау оғының астымен Днепрді көлденең жүзіп өтті. Арғы жағада еңбектеп жылжып, пулемет тұрған жерге жетті де, оны құртып жіберді. Соңынан жетіп үлгерген автоматшылармен тізе қосып, жау-мен шайқасты. Осы жерде ол қарсы жақтың тағы бір пулемет ошағын талқандады.

Аяқ астынан соққы берген барлаүшылардың көзсіз ерлігі жаудың құтын қашырды. Бір топ автоматшының ортасында барлаүшы Корниенко де алға жылжып, Днепрден іле жүзіп өткен батальон әскерлеріне тұрақ тауып берді. Осы ұрыста барлаүшылар отряды немістің ротаға таяу әскерінің көзін жойды.

1943 жылғы қазанның 20-да КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен қатардағы жауынгер, Солтүстік майданның 57-ші армиясының 303-ші атқыштар дивизиясы 847-ші атқыштар полкінің барлаүшысы П.П. Корниенкоға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ол сондай-ақ, Ленин орденімен, көптеген медальдармен марапатталды. Бұдан кейінгі ұрыстарда Прокопий Прокопьевич Молдаван жерін азат етуге қатысты.

Соғыстан кейін ол Токаревкада аудандық атқару комитетінде, әскери комиссариатта қызмет қылды. 1972 жылғы маусымның 10-да дүниеден қайтты. Қазір Токаревка мен Ростов ауылының бір-бір көшелеріне Батыр есімі берілген.

Курьятов Виктор Константинович

Виктор Константинович Курьятов 1925 жылы Қорған облысындағы Речное селосында туған. Он жеті жасында өзі тіленіп майданға аттанды. Сталинградтан Австрияның Вайсберг қаласына дейінгі соғыс жолынан өтті.

В. Курьятов өзінің жауынгерлік қадамын Қазақстанда құрылған 38-ші атқыштар дивизиясының құрамында, Сталинград түбінде бастады. Көрсеткен ерлігі жоғары бағаланып, екі рет "Ерлігі үшін" медалімен марапатталды. Сталинград үшін болған жойқын шайқаста жараланды.

Емделіп шыққаннан кейін Виктор 61-ші гвардиялық атқыштар дивизиясында барлаүшы болды. Құрамында Виктор Курьятов болған бір топ барлаүшыларға Тираспольдің оңтүстігіне таянған жерде жау қорғанысының түпкі жағындағы атыс ұяларын барлап, анықтау тапсырылды. Барлаүшылар тапсырманы ойдағыдай орындап қайтып келе жатқанда гитлершілердің штабын көріп қалды. Олар не де болса "тіл" алуға бел байлады. Курьятов қарауылшының үнін шығармай қағып түскенде, басқа барлаүшылар жер кепенің ішіне лап қойды. Офицерді тұтқынға алып, қалғандарын жойып жіберді.

Кеңес әскерлері 1944 жылғы 20 тамызда Яссы-Кишинев операциясын бастады. Бірінші ұрыста-ақ Курьятов барлаүшыларды соңына ерте шабуылға шықты. Немістердің траншеясына жетіп, зеңбіректің атқылауынан аман қалған екі пулеметті гранатпен жайпап, бір офицер мен үш солдатты автоматпен жайратты. Гвардияшы В. Курьятов Бұл ұрыстың басқа күндерінде де батыл да өжет қимылдады. Бір аптада ол он бес жаудың көзін жойып, он гитлершілді қолға түсірді.

1945 жылғы 22 тамызда он төрт барлаүшымен бірге аға сержант В. Курьятовқа Венгрияның Шарп деревнясы маңында "тіл" алуға бұйрық берілді. Бұл жерден неміс қорғанысын бұзу белгіленген еді. Жау шебіне таянғанда барлаүшылар тобы байқалып қалып, пулемет атқылауына алынды. Бірақ жауынгерлер тайсалмады. Жас коммунист В. Курьятов "Жігіттер, соңыма еріңдер! Ура!" деп ұрандап, шабуылға шықты. Барлаүшылар да одан қалмады. Қысқа ғана жекпе-жек ұрыста траншея тартып алынды. Барлаүшылардың табысын жаяу әскерлер баянды етті. Барлау тобының командирі Курьятов Бұл ұрыста екі пулемет пен жаудың он беске жуық солдатын жайратты. Траншеяның бұрылысынан өзіне қарғыған неміске ол жалт беріп үлгеріп, қарусыздандырып, полк штабына әкеліп тапсырды.

Соғыстағы ерліктері үшін В.К. Курьятов Даңқ орденінің үш дәрежесінің үшеуімен де марапатталды. Даңқ орденінің толық иегері Қ.И. Сәтбаев атындағы Жезқазған кен-метал-лургия комбинатында жұмыс істеді. Қазір құрметті зейнеткер, Сәтбаев қаласында тұрады.

Лебедев Семен Андрианович

Семен Андрианович Лебедев 1919 жылы Нұра ауданындағы Захаров ауылында дүниеге келді. Қиырдағы қазақ ауылынан шыққан бала кейінде неміс фашистеріне қарсы күресте сан мәрте ерлік көрсеткен көрнекті ұшқыш қолбасшы дәрежесіне дейін өсті.

Алған бетінен қайтпайтын, жасынан пысық болып ержеткен жігіт 1938 жылы Качино әскери училищесін бітіріп, Қиыр шығыста әскери ұшқыш болып қызмет атқарды. Ол 1943 жылдың сәуір айынан бастап неміс басқыншыларына қарсы ұрыстарға тікелей қатысты. Қырымды, Балтық бойын, Белоруссияны азат ету ұрыстарында жаумен шайқасты.

Соғыс аспанында Лебедев басқарған 12 самолет жауға сан мәрте қатер төндіріп, талай шығынға батырды. Батыр жерлесіміз Семен Лебедев қашанда өзінің нағыз ер екендігін дәлелдеп жүрді. Соғыстағы бет қайтпас ерлігі үшін майор Лебедевке Ленин, I дәрежелі Отан соғысы, Қызыл Жұлдыз, үш бірдей Қызыл Ту ордендері, "Александр Невский" ордені, көптеген медальдар берілді.

Ұлы Отан соғысы жылдары аспанға 200 рет көтеріліп жаумен соғысқан Семен Андрианович 34 мәрте әуе шайқасына қатысты, жаудың 22 самолетін жер қаптырды.

Дарынды ұшқыш, білгір басшы, өнегелі тәлімгер, 3-ші Беларус майданы 1-ші әуе армиясы, 278-ші истребитель дивизиясы, 43-ші әуе истребитель полкы әуе эскадрильясының командирі, полковник С.А. Лебедевке КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы ақпанның 23-дегі Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Алтын Жұлдыздың иегері жерлесіміз кейінде Берлинді талқандауға қатысты.

Соғыстан кейін полковник С.А. Лебедев соғыс ғылымымен айналысып, Мәскеудегі Н.Е. Жуковский атындағы Әскери Әуе академиясында сабақ берді.

Мамыраев Мартбек

Мартбек Мамыраев Қарқаралы ауданының қазіргі М. Мамыраев ауылында 1908 жылы туған. Табиғаттың бұла перзенті жасынан еңбекқор да алғыр болып өсті.

1921 жылы жас Мартбек Қарағанды кенішіне келді. Кейінде жер астында көмір шапты. Арнайы оқу бітіріп электр монтері болды, учаске механигіне дейін өсті. 1936 жылы шахта кәсіподақ комитетіне, кейінде №3-бис шахтасының партия ұйымына жетекшілік етті.

Отанға қауіп төнген шақта ол соғысқа аттанды. 1942 жылдың мамыр айынан бастап майданға кірді. Қазақ жігітінің алғашқы от кешіп, сынға түскен жері Сталинград түбіндегі шайқастар еді. Сол жерде жараланып, 1943 жылдың қыркүйегіне дейін емделді. Қайтадан қатарға қосылып, 12-гвардиялық атқыштар дивизиясы сапында Димитров қаласын азат ету шайқасына қатысты. Мартбектің атқыштар ротасы әрқашан алдыңғы шептен көрінді. Бірде қалың оқтан жараланған рота командирі қансырап жатып, басшылықты Мартбекке тапсырды. Осы ұрыста көрсеткен ерлігі үшін Мартбек Мамыраев Қызыл Ту орденімен наградталды.

Беті қайтқан жауды түре қуған Мартбектер Батысқа бет алды. 1943 жылғы күзде олар Днепрді бетке алып, ұлы өзеннен өтуге тиіс болды. Немістер төсеген шағын көпірдің көмегімен Мамыраевтардың расчеті қарсы жағаға ілікті. Сол жерде үш түн бойы атысқан жауынгерлер берілмеді. Ұрыс кезінде жараланған Мартбек қатардан қалған жоқ. Ержүрек жігіттер бірінен соң бірі жараланды, көбі қаза да болды. Бірақ қару күшін іскер пайдаланған Мамыраев кеңес әскерлерінің өзеннен жүзіп өтуіне жағдай жасады. Осылайша үлкен операция сәтімен аяқталды.

Днепрден ұрыспен өту кезінде көрсеткен жанқиярлық ерлігі үшін гвардия аға сержанты, 61-ші Армияның 12-ші гвардия атқыштар дивизиясының 32-ші гвардиялық атқыштар полкінің пулемет расчетінің командирі М. Мамыраевқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен 1944 жылғы ақпанның 15 Жұлдызында Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ол Ленин орденімен, I дәрежелі Отан соғысы орденімен, медальдармен марапатталған.

Соғыстан кейін Мартбек Мамыраев Киров атындағы шахта партия ұйымын басқарды. Ленин аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болды, кеншілер астанасы атқару комитетінің орынбасарлығына сайланды. Соңғы кезде ол химия-металлургия институтында еңбек етті.

Мартбек ағамыздың бейбіт өмірдегі еңбегі де лайықты бағаланып, оған Кұрмет белгісі ордені, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Грамотасы берілді.

Мартбек Мамыраев 1989 жылдың қараша айының 22 жұлдызында дүниеден өтті.

Мариныч Иван Иванович

Иван Иванович Мариныч 1919 жылы Көкшетау облысындағы Райыс ауылында туған. Қарағандыда жұмыс істеп, осы жерден 1943 жылғы қаңтарда майданға шақырылды.

Ол 1943 жылдың шілдесінде 5-ші гвардиялық армия қатарында алғаш рет жаумен бетпе-бет кездесті. Аға сержант Маринычтің қол астындағы зеңбірекшілері сан мәрте ерлік пен тапқырлық танытып, жау ордасын ойрандады. Олар бірнеше танк, темір құрсаған машиналар мен самолеттерді. ату ұяларын талқандады. Соғыстағы ерекше ерлігі үшін ол II және III дәрежелі Даңқ ордендерімен, I және II дәрежелі Отан соғыс ордендерімен наградталды.

1945 жылдың қаңтарында біздің жерлесіміз Одер жағасындағы Бриг (Польша) қаласы іргесінде жауға үш тәулік бойы төтеп беріп, жаяу әскерлер ұрысына қолдау көрсетті. Осы жерде жаудың көп солдаты мен әскери техникасы шығынға ұшырады.

Туған жер үшін жан аямай соғысқан жауынгердің ерлігі КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1945 жылғы маусымның 27-індегі Жарлығымен айрықша аталып өтті: гвардия аға сержанты, I-ші Украин майданы, 5-ші армия құрәмындағы 97-ші гвардиялық дивизияға қарайтын 289-ші гвардиялық атқыштар полкі атқыштар расчетының командирі И.И. Маринычке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Мариныч Ленин орденімен және медальдармен марапатталды.

Жеңіс жылынан кейін Иван Иванович Мариныч Бішкекке тұрақтап, қартайғанша еңбек етті.

Миллер Петр Климентьевич

Петр Климентьевич Миллер 1910 жылы Украинада туған. 1933 жылы Қызыл Армия қатарына шақырылды. Әскери борышын өтеген соң, 1936 жылы Петр Миллер Балқаш қаласына келіп, сол кезде қауырт қолға алынып жатқан мысбалқыту комбинаты құрылысына қатысты. Осы жерден, 1942 жылдың мамырында фашист басқыншыларына қарсы соғысқа аттанды.

1943 жылдың күзін Петр Миллер саптағы сақа солдат ретінде қарсы алды. Оның артында бір жарым жылдық майдан жолы, жеңілістің ащы дәмі, жеңістің қызу қуанышы қалды. Ол бұл кезде екі рет жараланып үлгерген, жауынгерлік ерлігі үшін Қызыл Жұлдыз орденімен наградталды. Емделген соң аға сержант П. Миллер 167-ші гвардиялық дивизи яның бір полкіне тап болды.

1943 жылдың 26 қазанына қараған түнде аға сержант П. Миллердің взводы дивизияның басқа бөлімшелерімен бірге Днепр өзенінен өтуге батыл шабуылға шықты. Фашистер П. Миллердің взводы жауынгерлері мінген қайықтарды байқап қалып, пулеметтер мен минометтерден оқ жаудырды, Бес қайықтың біреуі ғана Днепрдің оң жағалауына шығып үлгерді, онда да екеуі ғана: пулеметші Федор Паршин мен Петр Миллер тірі қалған еді. Жылдам қорғаныс жасап алған жауынгерлер ұрысқа кірісті. Батыл және ілкімді қимылдай отырып, олар жаудың екі атыс нүктесінің көзін жойды. Сөйтіп, өз батальонының өзеннен жылдам, шығынсыз өтуін қамтамасыз етті.

Келесі күні гвардиялық полк плацдармды кеңейту мақсатында жаппай шабуылға шықты. Гитлершілер болса тек аракідік қарсы шабуылға көшкен еді.

...Ұрыс алаңында екі неміс танкісі жанып жатты. Үшінші танк те тоқтап тұрды, бірақ гвардияшылардың шебін атқылауды жалғастыруда еді. П. Миллер еңбектеп осы танкке жақындап келді де, гранатты дәл лақтырып экипаждың көзін жойды. Сөйтіп полктің шабуылға шығуына жол ашылды. Бірақ шамалыдан кейін немістерге қосымша көмек келіп, күш тең болмай қалды. Гвардияшылар Днепрге қарай шегіне бастаған кезде Петр Миллер істен шыққан жау танкісіне тап келді де, ойланбастан машинаға қарғып мінді. Люкті бекітіп алып, фашистерге өз пулеметтерінен оқ жаудырды.

Жаңбырша жауған оққа қарсы немістер бас көтере ал-май қалды, өліп те жатты. Бірақ оқ-дәрі таусылған еді. Танкті етіктерімен тепкілеп, "Орыс, беріл!" деген дауыстар шықты. П. Миллер люкті ашпақшы болған немістерге екі рет пистолеттен оқ атты. Үшінші патронды ол өзіне қалдырған еді. Соңғы оқ... Осы кезде қаһарлы "Ура!" деген ұран естілді. Бұл Днепрден жылдам өтіп, ұрысқа кіріскен көрші батальон еді...

КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1944 жылғы 10 қаңтардағы Жарлығы бойынша Днепрден өту кезіндегі осы ерлігі үшін Петр Климентьевич Миллерге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Одан кейінде П. Миллер Карпатта соғысты. Жеңіс күнін Чехословакияда қарсы алды.

Соғыстан кейін Петр Климентьевич металлург мамандығына қайтып оралды, Өскемен қаласында, В.И. Ленин атындағы қорғасын-мырыш комбинатында жұмыс істеді. Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 20 жылдығын мерекелеген күндері Балқаш кен-металлургия комбинатының металлургия цехына кіретін жерге мыстан құйылған мемориалдық тақта орнатылды, онда мынадай сөздер жазылған: "Осы металлургия цехында 1937 жылдан 1942 жылға дейін Кеңес Одағының Батыры П.К. Миллер тиеуші болып жұмыс істеген".

Мороз Арсентий Игнатьевич

Арсентий Игнатьевич Мороз 1914 жылы туған. Ұлты — украин. Біздің облысымызда өсіп, ержетті. Соғысқа дейін қазір Свердлов атымен аталатын бірінші совхозда еңбек етті. Соғыс басталған бойда өз еркімен майданға аттанды. Ұрыс даласындағы ерлігі үшін Қызыл Жулдыз орденімен, медальдармен наградталды.

Сержант Мороздың таңғажайып ерлігі полктің Днепрден өтуі кезінде көрінді. 1943 жылғы қыркүйектің 23-де минометшілер өткелге таяп келіп, қарсы беттегі жолдастарына оқ-дәрі жеткізуге әрекеттенді. Мұны байқап қалған немістер пулеметтен оқ жаудырды. Минометшілер еріксіз бұғуға тура келді. Осы кезде сержант Мороз жанына бір топ жолдасын ертіп алып, жаудың сыртына жасырын өтіп кетті. Сөйтіп, оларды бекінген жерінен айдап шықты. Осылайша біздің жауынгерлерге төнген қауіп түманы сейілді.

Басқыншылар Кеңес жауынгерлерін суға сырып түсіру шін сегіз рет ұмтылды. Бірақ әр жолы Мороз басқарған атқыштар оғына тұншығып, үні өшті. Тіпті бұларға қарсы қаптай ұмтылған танктерден тайсалмай, бронь бұзғыш оқпен қақ маңдайдан соққан біздің жігіттер айта қалғандай ерлік көрсетті.

Осылайша минометшілер командирі Мороздың ерлігі арқасында Днепрдың оң жағасындағы бекініс алаңы кеңи берді. Соны пайдаланған кеңес әскерлері шабуылды үдетті.

Біздің жерлесіміздің ерен ерлігі лайықты бағаланды. 1943 жылғы қазан айының 26-да КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасының Жарлығымен 7-ші гвардиялық армия, 213-ші атқыштар дивизиясының 702-ші атқыштар полкі миномет ротасының бөлімше командирі, сержант Арсентий Игнатьевич Морозға Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Арсентий Мороз 1962 жылғы мамырдың 29-да Донецк қаласында қайтыс болды.

Нұржанов Қазыбек Бейсенұлы

Қазыбек Бейсенұлы Нұржанов 1919 жылы Қарағанды облысының Ақтоғай ауданындағы Ақтоғай селосында туды. Ұлты - қазақ. Ол 1939 жылы Қызыл Армия қатарына қосылды.

5-ші атқыштар дивизиясы 61-ші истребитель дивизионының барлаүшылар взводы командирі, аға сержант Қазыбек Нұржанов Ұлы Отан соғысына 1942 жылы сәуірде енді. Волга мен Орел түбінде соғысып, Зүш, Десна, Сож, Днепр, Друть, Березин өзендерінен өтті. Оның бүкіл соғыс жолы ерлік пен даңққа толы. Золотарев түбінде болған ұрыста Қазыбек бастаған бронебойшылар бөлімі жаудың үш танкісін жойып жіберді.

Командование Қазыбек Нұржановтың көзсіз батырлығын және тапқырлығын жоғары бағалап, оған барлау взводын басқаруды тапсырды. 149.7 белгі тұсынан Друть өзенінен өтерде олар жаудың оғы астында бола тұрып барлау жүргізіп, жаудың танк шабуылын тойтаруға жағдай жасаған бағалы мәліметтер берді. "Первомайск" совхозы жерінде Нұржанов жаудың тылына кіріп, олардың шегінер жолын кесіп тастады. Фашистер кейін шегінгенде оның бір өзі 8 гитлершілді өлтірді, капитан бастаған қалған 97 фашисті оның взвод жауынгерлері тұтқынға алды. Қазыбек Нұржанов жауынгерлік ерлігі үшін Қызыл Ту, III дәрежелі Даңқ ордендерімен және "Ерлігі үшін" медалімен наградталды.

Қазақстандық жауынгер Волковысск қаласын алардағы ұрыста бүйірдегі қамту топты басқарды. Топтың батыл қимылдауы жау тобырын састырды. Гитлершілер соғыс техникасын, қару-жарақтарын тастап қашты. Қ. Нұржанов қашқан жауды қуып, 3 фашисті тұтқынға алды. Оның бірі - офицер. Ержүрек Қазыбек шабуылдаушы жаяу әскерді соңына ерте Волковысскке бірінші болып кірді. Қала шетінде Қазыбек Нұржанов өте ауыр жараланды.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы 24 наурыздағы Жарлығы бойынша көрсеткен қаһармандығы мен ерлігі үшін Қазыбек Бейсенұлы Нұржановқа қаза болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Павлов Юрий Николаевич

Юрий Николаевич Павлов 1922 Үрімші (Қытай) қаласында туған. Соғыстың алдында Қарағанды орталық станциясында электр монтері, электр механигі болып жұмыс істеді. 1941 жылы осы жерден Армия қатарына шақырылды.

Ю.Н. Павлов Корсунь-Шевченко бағытындағы ұрыстарда 1943 жылдың қысында ерекше көзге түсті, Буг, Днепр, Прут өзендерінен шайқаспен өтті. Прут аңғарында жаумен бетпе-бетте найзаласты. Карпат етегінде ол жалғыз өзі неміс танкілеріне қарсы тұрып, жанғыш шөлмекпен танкті қиратты.

Рота командирі румын жерінде жаудың қарсылығын жоя отырып, көзге түсті. Польшадағы Кырпици деревнясы тұсында Жижия өзенінен өтті. Осында немістердің маңызды бекінісі болған монастырьді басып алды. Ұрыс шебінен қайтпай, жеті рет шабуылға қасқая төтеп берген Павловтың солдаттары тәулік бойы кірпік қақпай атысты.

Соғыста көрсеткен ерлігі мен батылдығы үшін 1944 жылы, гвардия аға сержанты, 52-ші Армия құрамындағы 254-ші атқыштар дивизиясы 929-ші атқыштар полкінің рота командирі Ю.Н. Павловқа Кеңес Одағының Батыры деген атақ берілді. Ю.Н. Павлов Ленин және I дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапатталды, омырауына бірнеше медаль тақты.

Соғыстан кейін Юрий Николаевич Алматыда тұрып қалды, Сонда жобалау институтында қызмет етті.

Паньков Иван Кириллович

Иван Кириллович Паньков 1925 жылы Дон облысы Карпов ауылында дүниеге келген. Украинадағы Артем қаласындағы мектептің 8 сыныбын бітіргеннен кейін анасымен бірге Қазақстанға қоныс аударды. Әкесі мен ағасы майданда болатын. Мұнда олар Осакаров ауданындағы Батпақ ауылында тұрақтады. Иван буыны қатпаған жас болса да колхоз жұмысына араласып, механизатор кәсібіне машықтанды.

Ол 1943 жылы өз еркімен Қарағандыдан Армия қатарына аттанды. Әуелі Семейде әскери өнерге жетіліп, әуе десантшылары қатарына қосылды. 1944 жылы соғысқа кетті.

Сержант Паньков 1944 жылы Отанымыздың Батыс шебіндегі Свирь өзенінен ұрыспен өтуде ерекше ерлік танытты. Қарсы жағадағы құрсанған жаудан тайынбай, жау оғы ас-тымен судан жүзіп өткен 11 батырдың бірі осы Паньков еді. Ағыны қатты әрі суы тастай Свирьден аман-есен өткен жаужүрек жігіттер жағаға ілігісімен ұрыс салды. Оларға оқ жаудырып, алдын бөгемек болған жаудың сыры ашылып қалды. Біздің зеңбіректер сол сәтті пайдаланып дүшпанның атыс ұяларын тұңшықтырып тастады.

Лодейное поле тұсында Свирь өзенінен өтуде көрсеткен теңдесі жоқ ерлігі үшін гвардия сержанты, Карель майданы 7-Армияның 99-гвардиялық атқыштар дивизиясы 300-гвардиялық атқыштар полкінің атқышы И.К. Паньков бір айдан кейін Кеңес Одағының Батыры атағын алды. Батпақ ауылынан түлеп ұшқан Батырдың омырауында Ленин, I дәрежелі Отан соғысы ордендері, көптеген медальдар жарқырайды.

Соғыстан кейін Иван Паньков қатардан қалмай Украина-да әскери қызметте болды. Арнайы білім алып, офицер шенін иемденді. Жоғарғы білім алды, орталық телевизияда жұмыс істеді.

Подсадник Николай Георгиевич

Николай Георгиевич Подсадник 1922 жылы Витебск облысында туған. Ұлты - белорус. Армия қатарына шақырылғанға дейін Балқаш қаласындағы М. Горький атындағы №1 орта мектепте оқыды.

1940 жылы Николай Балқаш қалалық әскери комиссариатынан армия қатарына алынды.

Ол балалық шағынан ұшқыш болуды армандаған еді. Сол арман оны Орынбор әскери әуе училищесіне алып келді. Осында жүргенде соғыс басталды.

1943 жылдан, училищені аяқтаған соң, Николай Подсадник майданда болды. Киев, Львов, Кишинев қалаларын, Румыния, Югославия, Австрияны неміс-фашист басқыншыларынан тазартуға қатысты.

Көрсеткен ерлігі мен батырлығы үшін екі Қызыл Ту орденімен, II Отан соғысы орденімен наградталды, Жоғары басшылықтың 16 алғысын алған.

1943 жылдың 6 қарашасында сегіз ИЛ-2 штурмовиктер тобына жетекшілік етуші Николай Подсадник Житомир тас жолымен кейін шегініп бара жатқан жау әскерлеріне соққы беруге тапсырма алды. Бұл тапсырманы Н.Подсадник өте жоғары шеберлікпен орындай білді: әскер колоннасына 4-5 қайыра шүйлігіп, соның нәтижесінде қарсы жағы орасан шығынға батты.

1944 жылдың 15 шілдесінде 12 ИЛ-2 самолетінен тұратын топқа жетекшілік етуші Н. Подсадник алға жылжыған Кеңес Армиясы бөлімдеріне қарсы тұрған танктердің шоғырын бомбылау туралы тапсырма алды. Ауа райының қолайсыздығына қарамастан Н. Подсадник басқарған штурмовиктер жау жағының танктеріне жойқын соққылар жасады. Соның нәтижесінде жау әскерлері біздің бөлімдерге жақындай алмады.

Н.Подсадниктің жауынгерлік жолы батырлыққа, ержүрек-тікке, ерлікке толы.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы 18 тамыздағы Жарлығымен ИЛ-2 самолетімен 101 әуе операциясын ойдағыдай орындауда көрсеткен жанқиярлық ерлігі мен батырлығы үшін Николай Георгиевич Подсадник еліміздің ең жоғары наградасы — Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды.

Покатилов Николай Изотович

Николай Изотович Покатилов 1920 жылы туған. Ұлы Отан соғысына бастан-аяқ қатысқан.

Брянск және Орел түбінде, Белоруссияны азат етуде, Кенигсберг пен Данцингті шабуылмен алуда ерлік және батылдығымен көзге түсті.

Николай Изотович 1944 жылдың қараша айында III дәрежелі Даңқ орденімен, 1945 жылдың ақпан айында II дәрежелі Даңқ орденімен және 1945 жылдың маусым айында I дәрежелі Даңқ орденімен наградталды.

1972 жылдан Қарағандыда тұрады. КСРО Қатынас жолдары министрлігінің Қарағандыдағы техникалық мектебінде аға бухгалтер болып істеді.

I дәрежелі Отан соғысы орденімен және көптеген медальдармен марапатталған.

1996 жылы қайтыс болды.

Пономарев Михаил Сергеевич

Михаил Сергеевич Пономарев 1920 жылы желтоқсанның 15-де Ақмола облысы Вишнев ауданы Алексеев ауылында туған. Ауылда оқып, кейінде Қарағандыға келіп, шахтаға түседі. 1940 жылы ол Қызыл Армия қатарында қызмет етті. 1942 жылы әскери ұшқыштар мектебін тәмамдады. 1943 жылдың наурызынан бастап жас ұшқыш Отан соғысы майдандарындағы ұрыстарға қатысты.

1944 жылдан 1947 жылға дейін Михаил Сергеевич Пономарев Польша әскері, кейін Кеңес Әуе Қарулы Күштері құрамында болды. Өзіне тапсырылған қызметті жанқиярлықпен орындағаны үшін КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы 1951 жылғы қарашаның 13-де капитан, әскери ұшқыш М.С. Пономаревке Кеңес Одағының батыры атағын беру жөнінде Жарлық шығарды. Ол Ленин, екі Қызыл Ту, I дәрежелі Отан соғысы және шет ел ордендерімен марапатталған.

1968 жылы подполковник Михаил Сергеевич Пономарев демалысқа шықты.

Сидорков Семен Матвеевич

Семен Матвеевич Сидорков 1908 жылы Орел облысындағы Городище деревнясында шаруаның отбасында дүниеге келді. Жасынан қиялшыл, тапапшыл бала болып өсті. Отызыншы жылдары Қарағанды кенішіне келіп, №1-бис шахтасында еңбек етті. Отанға қауіп төнген 1942 жылғы наурыз айында ол өз еркімен майданға аттанды. Барған бойда артиллерия сапына енген кіші сержант Сидорков 76 миллиметрлік зеңбірек батареясын басқарды.

1943 жылғы күзде Орталық майданда біздің әскерлеріміз қиян кескі ұрыстарды бастан кеше отырып, Днепрге бет қойды. Жаудың ершелене атқылауы Батыс жағаға біздің әскерлердің өтуін мүлде қиындатып жіберді.

Сапында Сидорков соғысқан 12-ші гвардиялық дивизия понтон көпірлері құрылғанына қарамай-ақ, өз бетімен дер-бес қимыл бастады. Қолда бар мүмкіндіктерді барынша, балықшы қайықтарын, шөп толтырылған жамылғыларды пайдаланып өзеннен өтуге қам жасалды.

Өзінің 76 миллиметрлік зеңбірегін судан алғашқылардың бірі болып өткізіп алған сержант Сидорков арғы жағада бірден ұрыс салды. Бұл Гомель облысы Глушец ауылының тұсы еді. Сидорковтың жігіттері танк шабуылына соққы бере отырып, бір танкті, екі бронемашинаны және оқ-дәрі артқан бір машинаны жағып жіберді. Сол жерде танк соңынан тасаланып келе жатқан 30 дұшпан жер жастанды.

Гвардияшы Сидорковтың тапқырлығы мен мергендігінің арқасында Днепрдің оң жағындағы бекініс алаңы кеңейіп, біздің дивизияның орналасуына қолайлы жағдай туды.

Бұрын омырауына "Ерлігі үшін" медалін таққан гвардия аға сержанты, Орталық майдан құрамындағы 61-Армия 12-гвардиялық атқыштар дивизиясы 37-гвардиялық атқыштар полкы 76 мм. зеңбірек батареясының командирі С.М. Сидорков осы жолғы асқан ерлігі үшін Кеңес Одағының Батыры атағын алды.

Соғыс аяқталғаннан кейін ол селолық кеңесті басқарды, кейінірек Тула облысындағы колхоздардың біріне жетекші болды.

Батыр жерлесіміз 1950 жылы Комарево деген жерде қайғылы қазаға ұшырады.

Қарағандының бір көшесі Кеңес Одағының Батыры С.М. Сидорковтың есімімен аталады.

Спицын Василий Петрович

Василий Петрович Спицын 1922 жылы Тамбов (қазір Воронеж) облысының Краснянка деревнясында туды. Ұлты - орыс. Ұлы Отан соғысы алдында оның отбасы Балқаш қаласына көшіп келді, Василий осында мыс қорыту зауытында жұмыс істеді.

1941 жылы шілдеде В.П. Спицын Қызыл Армия қатарына шақырылды. Василий Петрович Қазақ КСР-і Ақмола (қазіргі Астана) қаласында құрылған 310-шы атқыштар дивизиясының құрамында жүріп соғысқа кірді. Жауынгерлік жолын Ленинград түбінде бастады. Артиллерия зеңбірегінің нысанашысы болды.

Ұлы Отан соғысы кезіндегі оның майдангерлік жолы ұзақ болды. Ол Ленинград қаласын қорғап, Псковты, Новгородты, Прибалтиканы, Польшаны, Пруссияны азат етуге қатысты.

1944 жылғы 31 наурыздан 2 сәуірге дейін Псков облысының Кузьмино және Воронино деревнялары маңындағы жаудың қорғанысын бұзу кезінде 76 милиметрлік зеңбіректер артиллеристері жаяу әскерлермен бірге қимылдады. Василий Спицын дәл атып, жаудың бір зеңбірегін, расчетымен екі пулеметін жойып, бақылау пунктін қиратты және жиырмаға жуық жау солдаты мен офицерлерін жер жастандырды. Сөйтіп жаяу әскерлердің тапсырманы ойдағыдай орындауына көмектесті. Бұл үшін дивизия командирі В.П. Спицынге III дәрежелі Даңқ орденін тапсырды.

1945 жылы 27 ақпанда Шығыс Померанияның Хаммерштейн қаласының маңайында жаудың ірі күші біздің әскерлерге тұтқиылдан шабуыл жасады. Жарылған артиллерия снарядтары мен қарша бораған пулемет оқтарының астында қала тұрса да сержант Спицынның расчеты батареяда бірінші болып жауға қарсы оқ жаудырды. Бүкіл батареядағылар олардан үлгі алып, жаудың екі танкісін, бірнеше атыс ұяларын талқандады. Жау шабуылы тоқтатылып, неміс тобы ыдыратылып жіберілді. Бұл ұрыс үшін Василий Спицынге II дәрежелі Даңқ ордені тапсырылды.

Орудие командирі В.П. Спицын ірі өнеркәсіп орталығы әрі порт Гдыня қаласын алудағы ұрыстарда да тайсалмай ба-тылдықпен қимылдады. Польшаның Бұл көне қаласын азат етудегі ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен аға сержант В.П. Спицын I дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды.

Василий Петрович Спицын Жеңістен кейін Балқаш қаласына оралып, мыс қорыту зауытында жұмыс істеді. Мұнда ол 30 жылдан астам уақыт еңбек етті. Өндірістегі жоғары көрсеткіштері үшін Василий Петрович Қазан Революциясы орденімен және бірнеше медальдармен марапатталды.

Балқаш қаласының құрметті азаматы Василий Петрович Спицын 1979 жылы қайтыс болды.

Сүлейменов Мүтәш

Мүтәш Сүлейменов 1921 жылғы 10 қыркүйекте Қарағанды облысы Нұра ауданының Казгородок ауылында шаруа отбасында туған.

Қазақ орта мектебінде оқып, 9 кластық білім алды. 1941 жылдың мамыр айынан Нұра ауданының Чкалов атындағы колхозында есепші болып еңбек жолын бастады.

1942 жылдың 12 қаңтарында армия қатарына шақырылды. 1942 жылдың қазан айынан 49-ші Армияның 139-ші Рославск Қызыл Тулы дивизиясында, 2-ші Белорус майданында бағыттаушы және 45-мм зеңбірек орудиесінің командирі болды.

Белорусь соғысында 1944 жылы Мүтәш ағамыз III дәрежелі Даңқ орденін иеленді.

Кнышин қаласы және оның маңындағы соғыста М.Сүлейменов басқарған орудие расчеты неміс фашистерінің үш пулемет орнын және жиырмаға тарта гитлершілерді жойып жіберіп, біздің жаяу әскерлердің одан әрі жылжуына мүмкіндік жасады. Осы соғыстағы ерлігі үшін сержант М. Сүлейменов II дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды. Ол Польша жеріндегі ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін 1945 жылғы 29 маусымда I дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды.

1945 жылғы 9 мамырды, Жеңіс күнін М. Сүлейменов Берлин төңірегінде қарсы алды.

Мүтәш Сүлейменов үш рет жарақат алды. 1945 жылдың 25 қазанында денсаулығына байланысты әскер қатарынан босатылды.

1945 жылғы 24 маусымда Москвада Қызыл алаңда болған Ұлы Жеңіс парадына қатысқан.

Әскер қатарынан оралған М. Сүлейменов бейбіт еңбек жолын 1946 жылы Нұра ауданының қазақ орта мектебінде алғашқы әскери дайындық пәнінің мұғалімі қызметінен бастап, 1987 жылға дейін үздіксіз еңбек етті.

1968 жылы Қарағанды педагогикалық институтының тарих факультетін сырттай бітірді.

М. Сүлейменов "Қазақ КСР-і білім беру саласының озық қызметкері", "КСРО ағарту саласының озық қызметкері" деген құрметті атаққа ие болды. Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталды.

1990 жылғы 7-мамырда КСРО Президенті М.С. Горбачевтің Кремльдегі Ұлы Жеңістің 45 жылдығына арналған қабылдауында болды.

М. Сүлейменов Ұлы Жеңістің 40 жылдығына және 50 жылдығына арналған Москвада Қызыл алаңда өткен парадтарға қатысқан.

Қарағанды облысы Нұра ауданының Чкалов, Париж коммунасы колхоздарында 1954 жылдары тың игеруге белсене қатысты.

Мүтәш Сүлейменов қазіргі кезде құрметті еңбек демалысында. Қарағанды қаласында тұрады.

Сыртланов Муллаяр Исламгараевич

Муллаяр Исламгараевич Сыртланов 1923 жылы Башкирияда туған.

1941 жылдан бастап Қарағанды шахталарында жұмыс істеді. 1942 жылы майданға аттанды.

Днепр өзенінен өткендегі көрсеткен ерлігі мен батырлығы үшін оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. 1944 жылы Муллаяр Исламгараевич қаза болды.

Токмаков Евгений Петрович

Евгений Петрович Токмаков 1916 жылы туған. 1939 жылы азаматтық әуе флотының ұшқышы мамандығын алып, Қарағандыдағы авиаотрядта ұшқыш болып жұмыс істеді. Соғыс басталған бойда әскер қатарына шақырылып, әскери ұшқыш машығына жаттықты. 1943 жылы майданға кіріп, жаудың төбесінен талай шүйілді. Барлаушы болғандықтан ол дұшпанның әскери күштері туралы мағлұматтар жеткізіп тұруға тиіс еді.

Орел қаласы аймағында капитан Токмаков ерекше тапсырма алып, жаудың аэродромын суретке түсірді. Сол кезде оған немістің екі бірдей "мессершмидт" самолеті тап берді. Алайда қанатына 18 жерден оқ тисе де қаһарман ұшқыш самолетін қыспақтан шығарып алып, аман-есен қайтып оралды.

Старая Русса қаласындағы аэродромды да барлап, жағдайды өз бастықтарына хабарлап тұрды. Біздің ұшқыштар осы мағлүматты іске пайдаланып, жау самолеттерін жерден көтерілгенше құртып жіберді.

129 мәрте барлау сапарына аттанып, мыңдаған метр фотопленкаға жаудың жағдайын суретке түсірген қаһарман ұшқыш Ұлы Жеңіске айтулы үлес қосты.

1943 жылғы сәуірдің 13-де КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен майор, әуе барлаүшысы, 6-ші әуе Армиясы, 72-ші барлау әуе полкі эскадрильясы командирінің орынбасары Е.П. Токмаковқа Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ол сондай-ақ, Ленин, Қазан Революциясы, 3 мәрте Қызыл Жұлдыз, Александр Невский, I дәрежелі Отан соғысы орденінің екеуімен және көптеген медальдармен марапатталды.

Соғыстан кейін Евгений Петрович Токмаков Львовта тұрып, еңбек етті.

Теряев Петр Иосифович

Петр Иосифович Теряев 1922 жылы Қарқаралыда туды. 1940 жылдың желтоқсанында Армия қатарына шақырылып, Орынбор әскери ұшқыштар училищесіне қабылданды. Петр 1943 жылдан бастап соғысқа қатысты. Ержүрек ұшқыш Донбасты, Қырымды, Севастопольді, Белоруссияны, Балтық бойын азат ету соғыстарына қатысып, сан рет ерлік көрсетті. Ол тек Донбасс пен Қырым аспанында ғана жаудың тоғыз самолетін атып түсірді. Әуеден шабуылдап 14 танк, 19 зеңбірек, 23 бронетранспортер, 43 автомашина, басқа да толып жатқан жау қаруын қатардан шығарды. Ол 154 рет жауынгерлік тапсырмамен аспанға көтеріліп, дұшпанға соққы берді.

Майдандағы алғашқы екі жылдың өзінде ол төрт мәрте жауынгерлік Қызыл Ту, Александр Невский, I дәрежелі Отан соғысы ордендерімен марапатталды.

1945 жылғы ақпанның 15-де Кенигсбергке жойқын шабуыл басталды. Жиырма үш жасар командир, гвардия майоры Петр Теряевтің эскадрильясына ерекше тапсырма жүктелді. Осы жолы гитлершілер атқан оқ қаңғып келіп Петр Теряевтің ұшағына тиді. Ол өзінін, даңқты әріптесі Николай Гастелло және жерлесі Нұркен Әбдіровтің ерлігін қайталап, фашист танктері иіріліп тұрған алаңға қарай жанған ұшағын бұрып әкелді. Сөйтіп, қаза болса да, өшпес даңққа бөленді.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасы 1945 жылғы сәуірдің 19-да III Белорус майданы 1-әуе Армиясы, 1-гвардиялық әуе шабуылы дивизиясының 76-шабуыл полкіне қарасты звено командирі, гвардия майоры Петр Иосифович Теряевке қаза болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағын беру туралы Жарлық шығарды.

Батыр жерлесіміздің мүрдесі қазіргі Калининград қаласы іргесіндегі "Жеңіс" деп аталатын ескерткіш кешенінде жерленген. 2-ші гвардиялық армияның 1200 солдаты мен офицері жерленген Бұл бауырластар зиратының тақтасын-да Петр Теряевтің де есімі бар.

Герман жауынгерлерінің ұясы Кенигсбергті алуда көрсеткен жанқиярлық ерлігі үшін Петр Теряев тарихта мәңгі қалды. Оның есімі туған Қарқаралысының бір көшесіне берілген. Семей облысындағы Жарма ауылында Петрге мүсін тұрғызылған. Ол мұнда бозбала шағын өткізген еді. Литвадағы № 97 мектепте қазақстандық Петр Иосифович Теряевтің мұражайы бар. Семейдегі автомеханика техникумы үйіне Батырдың есімі жазылған ескерткіш тақта қойылған.

Үншібаев Жақсынбек Тілеуұлы

Жақсынбек Тілеуұлы Үншібаев 1922 жылы Қарағанды облысы Жезқазған ауданында туды. Ұлты - қазақ. 1941 жылдың желтоқсанында Армия қатарына шақырылды. Ол неміс басқыншыларына қарсы соғыста Воронеж, Степной, 2-ші жәше 3-ші Украина майдандарында болды. Үш рет жараланды. КОКП мүшелігіне майданда қабылданды.

1943 жылы 18 желтоқсанда Кривой-Рог қаласы маңындағы 142,2 биіктік үшін қиян-кескі арпалыс болды. Гвардия аға сержанты Үншібаев атуға қажетті мәліметтерді тез әзірлеп, атыс позициясын өзгерту жөнінде команданы мезгілінде беріп, көзге ілінген нысананы құртып отырды. Бұл күні Үншібаевтың расчеты минометпен дәл атып, жүк артқ-ан екі автомашинаны қиратып, жаудың екі взводқа жақын жаяу әскерлерін құртып, қалғандарын тоз-тоз етті.

Немістер біздің полктардың әрі қарай жылжуын бөгемек болып 27 ақпанда өршелене қарсы шабуыл жасады. Олардың жаяу әскерін танктер мен өздігінен жүретін зеңбіректер сүйемелдеді. Гитлершілер екі атқыштар батальонының қосылар жерінен біздің қорғанысымызға сұғынуына мүмкіндік алды. Жау автоматшылары минометшілердің позициясына таянып келіп қалды. Өз жолдастарынан бөлініп қалу қаупі төніп тұрса да, біздің расчет шабуылдаушыларға оқ жаудыруды тоқтатпады. Ерлік пен табандылық жеңіп шықты. Гвардия старшинасы Үншібаевтың омырауына II дәрежелі Даңқ ордені тағылды. Осы ұрыста ол жараланды.

1944 жылы күзде госпитальдан шыққан соң Ж.Т. Үншібаев барлаушылар взводы командирінің көмекшілігіне тағайындалып, талай рет батыл барлаулар жасады.

1945 жылғы 17 ақпанда жау екі сағаттық артиллериялық әзірлік жасағаннан кейін 150 танк пен өздігінен жүретін зеңбіректер сүйемелдеген екі дивизияға жуық жаяу әскерлерімен Будапешттің солтүстік-батысынан шабуылға шықты. Үншібаев бастаған бір топ барлаушылар Грон өзенінен өтетін жерді жауып тұрған Кеменди хуторына аттанды. Гвардияшылар алғы шепке жетісімен-ақ жаудың 30-ға жуық танкі мен екі батальон жаяу әскері оларға қарсы жүрді. Күш тең емес еді. Жақсынбек жауды жақындатып алып, бұлтартпай ұруға бұйрық берді.

Жау екі жүз-үш жүз метр қалғанда барлаушылар оларға пулеметтен оқ жаудырды. Гитлершілдер алдымен жата қалды, содан кейін тайқып кетті. Бұл кезде қираған үйлерді тасалап тұрған гвардиялық танкистер жаудың танктерін атқылады. Гвардия старшинасы Үншібаев бастаған взвод жаудың 200-ге жуық солдаты мен офицерін құртып, 17 гитлершіні қолға түсірді.

Бұл ерлігі үшін Жақсынбек Үншібаев КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1946 жылғы 15 мамырдағы Жарлығымен I дәрежелі Даңқ орденімен марапатталды.

Даңқ орденінің толық иегері Ж.Т. Үншібаев соғыстан кейін үзақ жылдар Сәтбаев қаласында тұрды. Ленин орденді Қ.И. Сәтбаев атындағы Жезқазған кен-металлургия комбинатында азаматтық қорғаныс бойынша аға инженері болып қызмет атқарды. Одақтық дәрежедегі дербес зейнеткер, Сәтбаев қаласының құрметті азаматы, қалалық соғыс және еңбек ардагерлері кеңесінің төрағасы болды.

Ж.Т. Үншібаев 1994 жылы қайтыс болды.

Ульянин Федор Иванович

Федор Иванович Ульянин 1915 жылы Саратов облысындағы қазіргі Ульянино, бұрын Болтуновка деген жерде туған. 1935 жылы оның әке-шешесі Қарағандыға көшіп келеді. Әкесі мен ағасы Василий сияқты Федор да №17 Калинин атындағы шахтада көмір қазды. Бір жылдан кейін Федор Иванович әскер қатарына шақырылды.

Алғаш соғыстың ащы дәмін ол Хасан көлі маңында татты. Одан кейін жас командир Фин соғысына қатысты.

Отан соғысы басталған кезде Ф.И. Ульянин Мурманск қаласында туратын еді. 1941 жылғы тамыз айының өзінде-ақ ол соғысқа енді. Атқыштар батальонын бастап Карель, Орталық, Белорус майдандары қурамында жауға қарсы күресті. Москва түбіндегі алапат шайқастарға қатысты.

Ерлігі мен тапқырлығы үшін Қызыл Жұлдыз, Қызыл Ту ордендерін омырауына таққан Ф. Ульянин 1943 жылы Белорус жеріндегі жан алып, жан беріскен соғыстарға қатысты.

1944 жылғы маусымның 24-не қараған түні майор Ульянин өз батальонын Друть өзенінен шығынсыз өткізді. Близнецы деген жерде жауға қарсы кездесіп, соғыс салды. Артиллерияның қолдауын пайдаланып, дұшпан ұясына бірінші болып кірді де, бүкіл дивизияның жеңіске жетуіне үлкен көмек көрсетті.

Майор Ульянин басқарған батальон жаудың қанды шеңгелінен кіші Пласкиня деревнясын азат етіп, Кеңес әскерлерінің Бобруйск қаласы бағытына қарай шабуыл жасауына жағдай жасады. Сол ұрыста ауыр жараланған Ф.И. Ульянин жарасы жанына батса да саптан шықпады. Ақырында қансырап қаза тапты... Батырдың серіктері аяулы командирі үшін жаудан кек алды.

Біздің әскерлер жаудың орасан күшік талқандап, жүк және қару-жарақ тиеген 2500 автомашинаны, өздігінен жүретін "Фердинанд" деген он зеңбірегін қолға түсірді, 400 солдаты мен офицерін тұтқынға алды.

КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1944 жылғы тамыздың 23-дегі Жарлығымен 170-ші атқыштар дивизиясы 422-ші полкінің батальон командирі, майор Ф.И. Ульянинге қаза болғаннан кейін Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Қарағанды кеншілері өздерінің Батыр әріптестерін қаланың құрметті кеншілері қатарына жазып, облыс орталығындағы көшелердің бірін оның есімімен атады.

Хоружая Вера Захаровна

Вера Захаровна Хоружая 1903 жьшы 27 қыркүйекте Белоруссияның Бобруйск қаласында туды. Он жеті жасынан комсомол мүшесі болып, 1921 жылы Коммунистік партияның қатарына өтті. Ол 1924-32 жылдары жасырын істеген Батыс Белоруссия Коммунистік Жастар Одағы Орталық Комитетінің хатшысы және Польша Коммунистік Жастар Одағы Орталық Комитетінің мүшесі болды. 1941 жылдан Витебщинадағы жасырын партия ұйымы басшыларының бірі болып істеді.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1960 жылғы 17 мамырдағы Жарлығы бойынша революциялық қызметке белсене қатысқаны және Ұлы Отан соғысы жылдарында неміс-фашист басқыншыларына қарсы күресте ерлік көрсеткені үшін Вера Захаровна Хоружаяға (қаза тапқаннан кейін) Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Батыс Двина жағасында, Витебскінің дәл ортасында турған станок жасау зауыты алыстан-ақ көзге түседі. Зауыттың әкімшілік корпусының астыңғы қабатына облыстық өлкелік мұражайдың филиалы орналасқан. Бұл жертөледе қалыңдығы бір метрден астам қабырғалармен бөлінген аласа да ұзын тас қаптал бар. Олардың бұрыш-бұрыштарындағы қараңғылықты электр шамының жарығы да сейілте алмайды. Түскен көлеңке қабырғадан төбеге жылжып, бажырая зораяды.

Міне, осы бір тас қапасқа белорусь халқының даңқты қызы, ержүрек революционер, жалынды патриот Вера Захаровна Хоружая қамалды. Осындағы ондаған адам әркімге үңіле қарайды. Төбеге таяу жерге "Хоруж..." деген сөз жазылған. Көрініп тұрғандай, сөз аяқталмаған. Бәлкім ол жазылып жатқанда жер асты карцерінің жендеттері есік алдына келіп тұрған болар. Адамдар бұл жазудың алдында бас иіп тұрып, Вера Захаровнаның және неміс-фашист басқыншыларына қарсы тайсалмай өзімен бірге күрескен оның достарының жарқын бейнелеріне тағзым етеді.

Вера Мозырьдағы әйелдер гимназиясында оқыды. Ақ поляктардың әскері 1920 жылы наурызда Мозырьды басып алды. Сондықтан гимназист Вераға Рогали деревнясындағы диірменшіге батрак болып жалдануына тура келді. Бұл кездегі жағдайды жақсы біліп қалған Вера жастар арасында саяси-үгіт жұмысын жүргізді. Қызыл Армия 1920 жылы маусымда Мозырьды азат еткеннен кейін ол селолық мектепке мұғалім болып орналасты.

Вера Захаровнаның ондаған жылдардағы өмірі Белоруссия мен Польша жастарының арасында өтеді. Бұл туралы ол өзінің "Бостандыққа хат" деген кітабында ("Молодая гвардия" баспасы, 1931 ж.) жақсы жазған.

Вера Захаровна 1935 жылы Қазақстанға келіп, жаңа құрылыс орны Балқашқа орналасады. Оның Балқашта болған жылдары туралы Балқаш кен-металлургия комбинатын алғашқы салүшылардың бірі, "ЖЭОқұрылыс" басқармасының бастығы Алексей Тимофеевич Хведанцевич былай деп жазады: "Вераны аудандық партия комитетіне нұсқаүшы етіп тағайындады және көп уақыт өтпей-ақ оның есімі ыстық жүректі принципті партия мүшесі, сергек те сезімтал жолдас ретінде бүкіл "Прибалхашстрой" коллективіне белгілі болды".

ВКП(б) Прибалқаш аудандық комитетінің бұрынғы нұсқаүшысы П.И. Малышев: "Оның өмірде қандай қиын жолдардан еткенін, жүрегінің партиялық іске терең берілгендігімен жалындағанын сонау алыс күндерде кім біле білген. Мақсаткер, өзінің мінезі жағынан қайсар, ол сөйлеген кезде қатал бола алатын, сонымен бірге көңілі сергек еді. Кімді болса да моральдық жағынан қолдай алатын" деп еске түсіреді.

В.З. Хоружаяны Балқаштың бірінші құрылысшысы, комсомол ардагері Иван Волков және басқалар жақсы біледі. Гитлершіл басқыншыларды жеңуге балқаштықтар да үлес қосты. Бірақ олардың бәрі бірдей өз зауытына, өз ошағына оралмады. Вера Хоружая да оралмады. Белорусь партизандарының қатарында болған ол партияның жауынгерлік тапсырмасын орындай жүріп, 1942 жылдың күзінде жау тылында қаза тапты.

В.З. Хоружаяның есімі мәңгі есте қалдырылды. Минск мен Балқашта, Брест пен Қарағандыда, Бобруйск мен Гроднода, Быховка мен Пинскде, Могилев пен Тульчинде, Мозырь мен Вольскде, Гомель мен Новогрудкада, Витебск мен Коесоведа, Телеханы мен Бычихада көше аттары В.З. Хоружаяның есімімен атапады. В.З. Хоружаяның ескерткіш бюсті, оған арналған мемориал тақталар Мозырь, Бобруйск, Прудана, Балқашта, көптеген мектептер мен кәсіпорындарына және жоғары оқу орындарына қойылған. Вера Хоружаяның есімі балқаштықтарға өте қымбат, олар Вераны "Өзіміздің жерлесіміз" деп орынды мақтан етіп, айрықша қадір тұтады.

Шиляев Федор Федорович

Ғасыр құрдасы Федор Федорович Шиляевтің туған жері қазіргі Свердлов облысындағы Верхотура станциясы еді. Теміржолшының баласы Федя 14 жасынан еңбекке араласты. Ол Азамат соғысына қатысты, бронепоездың от жағушысы болды. 1929 жылы Қиыр Шығыс теміржолындағы қақтығысты басуға ат салысты.

1942 жылы Қазақстанда жасақталған әскер құрамында ол басқыншыларға қарсы күреске аттанды. 1944 жылы, жалпыға мәлім, жаудың беті қайтып, Батысқа қарай ығып бара жатқан кезі. Қанқұйлы дұшпан әрбір сүйем жерді тірек етіп, жан таласа соғысты. Осындай бір жолы старшина Шиляев басқарған шабуылшы саперлер тобы Шумилинс маңындағы жау бекінісіне қарай ұмтылды. Оларға қарсы танк күшіне сүйенген неміс ротасы бас көтерді. Осы кезде старшина Шиляев бұғып жатып, жауды жүз метрдей жерге таяп келтірді де, қырып салды.

Маусымның 25-іне қараған түні Батыс Двина өзенінің Витебск тұсында арғы жағаға өтуге бұйрық алған Шиляевтар судан өту үшін сал байлап, дайындық жасады. Жауып тұрған оқтың астымен жүзіп өткен қаһарман топ арғы жағаға өтуі мұң екен, дұшпан жанталаса атқылай бастады. Бірақ Шиляев тобы қайтпады, жауға қарсы ұмтылды. Дұшпанның қарқынын басып, біздің жауынгерлердің өзеннен шығынсыз өтуіне мүмкіндік берді. Шиляев белімшесі бір түнде алты сал жасап, суға түсірді. Арғы жағаға өткен атқыштар жауға аяусыз соққы берді.

Түнімен соғысқан Шиляев ертеңінде өзінің қандай ерлік жасағанын ойлаған да емес еді. Әуелден сыпайы да қарапайым жігіт өз борышын ақтағанын ғана білді.

КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1944 жылғы 22-шілдедегі Жарлығымен 1-ші Балтық майданы 43-ші Армияның 5-ші шабуылшы инженер-саперлер бригадасы батальонының бөлімше командирі, старшина Федор Федорович Шиляевке Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.

Соғыстан кейін Федор Федорович Қарағандыда тұрды. 1969 жылы қайтыс болды. Михайлов зиратына жерленген.

Щербаков Олег Николаевич

Олег Николаевич Щербаков 1925 жылы Украинаның Винница облысында село мұғалімінің отбасында туды.

Ұлы Отан соғысы алдында Одесса қаласында тұрып, оқу оқыды. Мектеп оқушысы Олег 1941 жылы Балқаш қаласына эвакуацияланып, М. Горький атындағы мектептің 9-10 сыныптарында оқыды. Олег жазғы каникул кездерінде Балқаш мыс зауытының байыту цехында слесарь болып істеді. Ол фашистік басқыншыларға қарсы күреске өз үлесін қосқысы келіп, майданға жөнелту жөнінде Балқаш қалалық әскери комиссариатына бірнеше рет өтініш жасады. Бұл мақсаты да орындалды. Олег 10 сыныпта оқып жүргенде, 1943 жылы наурызда Армия қатарына шақырылып, Ташкент қаласындағы танк мектебіне жіберілді. Танк мектебін үздік бітірген соң Ленинград қаласына жіберіліп, мұнда жаңа құрылып жатқан 152-ші Ленинград танк бригадасы құрамына кіріп, Карель мойнағында алғаш рет соғысқа араласты.

Олег Николаевич, әсіресе кеңестік Эстонияны азат етуде ерекше көзге түсті. "Т-34" танкісінің командирі, кіші лейте-нант О. Щербаков Эстонияда болған бүкіл жорық кезінде өзінің бригадасымен әрдайым барлауда болды. Тарту қаласының солтүстігіндегі жаудың бекінісін бұзғаннан кейін, Щербаков өзінің танкісімен 1944 жылғы 19 қыркүйекте Ка-ривере елді пунктіне келіп, біздің танкілеріміздің жүруіне кедергі келтіріп тұрған екі зеңбіректі жойды. Мұнан кейін Рействере жолының қиылысына шыққанда бір "Фердинандты" талқан етті. Расику станциясы ауданында жаудың қал-қанын бұзып, шегіне бастаған обозын баса көктей, кеңестік Эстонияның астанасы - Таллиннге қарай екпіндете жүрді. Таллиннің шетіндегі жаудың екі орудиесін жойып, қалаға бірінші болып кірді. Мұнан соң ол Таллинн портына барып, жаудың кеткелі жатқан екі көлігін суға батырды.

1944 жылғы 24 қыркүйектегі Ристи станциясы үшін болған ұрыста жаудың екі орудиесін және эшелонды әкетпек болған паровозды талқандады. Сондай-ақ Олег Хаапсалу қаласы мен портына бірінші болып кірді.

Эстониядағы соғыс жорығы кезінде кіші лейтенант Щербаков жаудың "Фердинанд" типті екі өздігінен жүретін орудиесін, екі бронетранспортерін, түрлі калибрлі 8 зеңбірегін, 150 солдаты мен офицерін жойып, әскер мен жүк тиелген екі көлікті суға батырды және бір өзі 50 солдат пен офицерді тұтқынға алды.

Эстония аумағында неміс фашистеріне қарсы ұрыстарда көрсеткен үздік соғыс қимылы үшін, батырлығы мен ерлігі үшін кіші лейтенант Олег Николаевич Щербаковқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1945 жылғы 24 наурыздағы Жарлығы бойынша Кеңес Одағының Батыры деген жоғары атақ берілді.

Олег Жеңіс күнін көре алмай кетті, ол 1945 жылы наурызда Германия жерінде қаза тапты. Батыр аз өмір сүрсе де, өзінің есімін мәңгі есте қалдырды.

Оның есімі Эстонияның астанасы - Таллиннде мәңгі сақталған. Мұнда батырдың ерлігіне арналған ескерткіш тақта қойылған.