Үнділер
Үнділер — Үндістан мемлекетінің тұрғындары.
Үнділер, бхаратья — Үндістанның барлық халқының жалпы атауы. Ұлтына, дініне, нәсіліне, т.б. өзгешеліктеріне қарамастан үндістандықтардың бәрі (басқа елдерде тұрып жатқандары да) Үнділер деп аталады. Жалпы саны 800 млн. адам (1996). Бірнеше жүз этностардан құралған. 1971 жылғы санақ бойынша (саны 5 мыңнан астам адам сөйлеген этностар есептелінген) 281 тіл мен диалектілер анықталған. Ежелгі антропол. субстратты веддо пішіндес, оңтүстік үнді және оңтүстік азиялық расалар құраған. Кейіннен үнді-жерортатеңіздік раса оларды ығыстыра бастады. Нәтижесінде көптеген өтпелі типтер де қалыптасқан. Үндістанның солтүстік және ішінара орталық аудандарында үндіарий тобындағы тілдерде сөйлейтіндер басым. Оңтүстік аумақта — дравид, орталық өңірлерде — мунда, солтүстік аймақтарда — син-тибет тілдері тобында сөйлейтін халықтар бар.
Индуизм (80%), ислам (13%), сиқхи, христиан, т.б. діндер таралған.
Үнділер арасындағы дравидтер ата-бабаларымен (көне) Хараппа өркениеті (б.з.б. 3 — 2-мыңжылдықтар) байланыстырылады. Б.з.б. 2-мыңжылдықта Ганг өзен алабында мунда халқының ата-бабалары қалыптастырған деп есептелінетін мыс көмбелер мәдениеті болған. Б.з.б. 2-мыңжылдық ортасында Үндістанға солтүстік-батыстан арий тайпалары келе бастады. Мұнда олар ассимиляцияға ұшырап, жергілікті мәдени дәстүрлерді қабылдаған. Солтүстік-батыс пен солтүстік өңірлерде көне үнді тілдері пракрит, санскрит қалыптасқан. Б.з. бас кезінде көп өңірлерге арийліктердің діні мен құқығы ин-ттары орнап, қоғам брахман (абыздар), кшатрии (жауынгерлер), вайшьи (жер өңдеушілер, қолөнершілер, саудагерлер), шудра (құлдар) болып төртке бөлінді. Мұның негізінде касталар жүйесі қалыптасты. Үндістанның барлық тұрғындарын бір атпен атау б.з.б. 1-мыңжылдықта (көне иран, ежелгі гректер жазбалары) байқалады. Ол Инд (көне иран тілінде — Хинд) өз. атауынан қалыптасқан. Орталық Азия халқы ежелден-ақ Үнділер атауын қолданып келген. Б.з.б. 105 жылы Үйсін мемлекетіне Үндістанның солт-не дейінгі аймақ қараса, Моғолстан, Ұлы моғол мемлекеті кезінде Орталық Азия халықтары Үнділермен етене жақын араласқан. Үнділердің ежелгі және ортағасырлық тарихы аса бай (қ. Үндістан). Мұнда болған түрлі мемлекеттер, діни қақтығыстар мен шектеулер Үнділердің этникалық үрдістерінің дамуына өзіндік әсерін тигізген. “Біртұтас үнді ұлтын” қалыптастыру (негізгі ядросы — хиндустандықтар) идеясы көтерілгенімен, ең ірі үш үндіарий қауымдастығында (хиндустандықтар, раджастхандықтар, бихарлар) этникалық дүниетаным діни түсініктер әсерінен әлсіз дамыған. Этникалық таным-түсінік бенгал, ассам, ория, панджаб, гуджарат, маратхи, кашмирлік, телугу, тамил, малаяли, каппара сынды халықтарда басымырақ. Көптеген халықтар мен тайпалардан тұратын (400-дей тайпалар тіркелген) адивасиларды (“алғашқы қоныстанушылар”) субконтиненттегі мунда, гонды, кхонд, т.б. құрайды. Олар ассимиляцияға ұшырай бастаған.
Үнділер негізінен ауыл шаруашылығымен айналысады. Күріш — басты мәдени дақылдары. Оны солтүстік, шығыс және оңтүстік өңірлердегі өзен алаптарында көп өсіреді. Солтүстік-батыстағы штаттарда бидай өсіру дамыған. Қшкі құрғақ аудандарында тары тұқымдас дақылдар көп. Бұршақ, кофе, май сығатын және тамаққа дәм келтіретін түрлі өсімдіктер, техникалық дақылдар (мақта, арахис, қант қамысы, т.б.) өсіріледі. Үнділер діни түсінікпен сиыр етін жемейтіндіктен, ірі мүйізді қара (зебу, буйвол, т.б.) саны жоғары. Дәстүрлі қолөнер белгілі бір аудандарда дамыған. Піл сүйегінен (Пенджаб, Раджастхан, Керала штаттары, Дели, Джайпур, Алвар, Биканер қалалары), мүйізден (Орисса штаты, Батыс Бенгал, Махараштра), ағаштан (Карпатака, Керала, Джамму, Кашмир, Гуджарат, раджастхан штаттары) сан алуан бұйымдар жасалынады. Мүсін жасау, зергерлік, мрамор ою, мата жасау, шәлі мен кілем тоқу, пальма бұтақтарынан заттар өру, т.б. кәсіптер дамыған. Баспа түрлері географиялық, этникалық және әлеуметтік жағдайларына тікелей байланысты. Солтүстік-батыс, солтүстік және орталық құрғақ жазықтардағы жерлерде (Пенджаб, Уттар-Прадеш, Раджастхан) қабырғасы шикі немесе күйдірілген кірпіштен тұрғызылған, төбесі жалпақ тік бұрышты үйлер тұрғызылады. Көбіне оған шаруашылық құрылыстары, ішкі аула жапсарластырыла салынады. Уттар-Прадеш, Мадхья-Прадеш, Бихар, ішінара Гуджарат, раджастхан және диқаншылықты — Махараштра, Карпатака, Андхара-Прадеш штаттарында сабан немесе бамбукпен жабылған екі не төрт жақты шатырлы үйлер кездеседі. Олар қабырғадан биік бағаналармен қиюластырылған. Орманды алқаптар каркасты баспаналар тұрғызады. Мұндай үйлерде көбіне төменгі кастаға жататын адамдар тіршілік етеді. Оңтүстік және Шығыс Үндістанда (әсіресе адивасиларда) да осыған ұқсас үйлер ұшырасады. Батыс жағалаулардағы үйлер шатыры биік етіп жабылады. Кашмир мен Гималай беткейіндегі аймақтарда екі-үш қабатты үйлер көп кездеседі. Дәстүрлі киімдері де тарихи-мәдени аймақтары бойынша өзгешеленеді. Оңтүстік және шығыс аймақтарда ерлер — дхоти, лунги; әйелдер — сари киеді. Солтүстік-батыста тігілген киімдер кең тараған: әйелдер — кофта, юбка немесе шальвар, ерлер — шалбар мен көйлек киеді. Әйелдер сари шетімен бастарын жауып жүреді. Ерлер түрлі бас киімдер киеді. Қазіргі таңда үнділер. арасында касталық шектеуліктер біртіндеп жойыла бастады. Ағылшын отарлауы ұлт-тық дүниетаным мен салт-дәстүрлерге елеулі өзгерістер енгізді. Сонда да Үнділер ұлттық әдет-ғұрыптарын, жосын-жоралғыларын сақтап қалған. Ежелгі замандардан бастау алатын аса бай фольклоры, мәдениеті сақталған.
Сілтемелер өңдеу
"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том