Өнеркәсіпті национализациялау
Өнеркәсіпті национализациялау - өнеркәсіп орындарын мемлекеттік (ұлт) меншігіне беру.[1] Өнеркәсіп национализациялаудың екі түрі болады:
- капиталист;
- социалист.
Өнеркәсіпті национализациялау түсінектемесі өңдеу
Өнеркәсіп социалистік национализациялау капитализм жағдайында орын алатын жұмысшы табынан өндіріс құрал-жабдықтарынан бөлінуін және оларды капиталистер табының қанауын жояды. Пролетариат диктатурасы жеңісінің нәтижесінде капиталистерді экспроприациялап, өндіріс құрал жабдықтары халықтың қолына беріледі және бүкіл халықтың игілігіне айналады. В.И. Ленин
| “ | «Жұмысшы, солдат, шаруа жолдастар және бүкіл еңбекшілер! Бүкіл билікті өз Советтерінің қолына алыңдар. Жерді, астықты, фабриканы, құралдарды азықты транспорты көздің қарашығындай қорғандар, сақтандар мұның барлығы да бұдан бастап түгелдей сіздердікі, жалпы халықтың игілік болады»
|
” |
деп жазды (Шығ 26 том, 288 бет).
Өнеркәсіп халық шаруашылығының саласы екендігі мәлім, Буржуазияның экономикалық күшін шайқалту және жаңа советтік халық шаруашылығын ұйымдастыру ең алдымен советтік жаңа өнеркәсіп ұйымдастыру үшін Ұлы Октябрь Революциясын жеңгеннен кейін банкілер, темір жолдар, сыртқы сауда, сауда флоты және өнеркәсіптің қай саласындағы болмасын ірі кәсіпорындардың бәрі национализацияланды.[2]
«Жұмысшы бақылау туралы» ережесі өңдеу
Халкомсов 1917 жыл 14 қарашада «Жұмысшы бақылау туралы» ережені жариялады. Жұмысшы бақылауның органы Советтердің органы ретінде әр қалада, әр губернияда, өнеркәсіп аудандарда, кәсіпорындарда құрылды. Жұмысшы бақылауы Өнеркәсіп национализациялаудың дайындық шарасы болды. Ол капиталисттердің үстемдігін шектеді, олардың қанаушылық әрекеттерін тежеді, капителистер қызметін жұмысшы бұқарасы бақылауға алды. Сонымен қатар ол жұмысшы тобынан өнеркәсіп, өндіріс басқару мектебіне айналды.
Жұмысшы бақылау жөніндегі декрет буржуазияның қарсылығын тудырды, олар жұмысшы бақылау органдарды мойындамай кәсіпорындардың қалыпты жұмысына кедергі жасады, ашықтан ашық қарсылық көрсетті. Капиталисттердің мұндай қарсылығы Өнеркәсіп национализациялауды бастауға мәжбүр етті. Совет өкіметінің орталық және жергілікті органдары мемлекеттік меншігіне конфискеледі. Сөйтіп 1917 жылы 4 қарашада Халкомсов А.В Смирновтың Ликинск мануфактура серіктігінің фабрикасының национализациялау жөнінде декрет шығарды. Осыдан кейін кәсіпорындар мен акционерлік қоғамдарды национализациялау жөнінде декреттер жарияланды. Мысалы, 1917 жылдың аяғында Сергинск-Уфалейск кен округы акционерлік қоғамының мүлкі, Сестрорецк металлургия заводының мүлкі мемлекет қарауына алынды. Осындай шаралардың нәтижесінде 859 кәсіпорын 1918 жылдың қаңтарына пролетариат мемлекеттің қолына көшті, сол жылғы маусымның аяғында мұндай кәсіпорындарының саны 1535 болды. 1918 жылғы майдан бастап өнеркәсіп өндірісінің бүтіндей салалары (2 мамырдағы декрет бойынша қант өнеркәсібі, 20 маусымда мұнай өнеркәсібі, 28 маусымда тау-кен, металлургия, металл өңдеу, тоқыма, электр-техника, ағаш тілу, ағаш өңдеу, темекі, шыны, керамика, тері илеу, цемент және т.б. өнеркәсіп салаларының ірі кәсіпорындары) национализацияланды. 1919 жылдың қаңтарында национализацияланған кәсіпорын саны 3668 болды (ірі өнеркәсіп түгелдей). Халық шаруашылығы Жоғарғы Советінің 1920 жылғы 29 қарашадағы қаулысы бойынша жеке адамдар мен қоғамдардың қарауындағы 5 адамнан артық жұмысшы және механикалық двигателі бар кәсіпорын атаулының барлығы да национализацияланды. Бұл өнеркәсіпті национализациялауды аяқтаған қаулы еді.[3]
Қазақстанда өнеркәсіпті национализациялау республикада Совет өкіметін орнату шараларымен қатар, 1918 жылдың көктемінде Түркістан Халкомсоветінің декреті негізінде жүргізілді. Қазақстандағы жеке меншіктік өнеркәсіп орындарын жаппай национализациялау 1920 ж. аяқталды. Совет өкіметінің бұл шаралары республикада социалист экономиканың қуатты негізін жасауға кең жол ашты.
Екінші дүние жүзілік соғысынан кейінгі заман өңдеу
2-дүние жүзілік соғыс (1939-45) аяқталып, Еуропаның бір қатар елдерінде халық-демократиялық құрылыс жеңгеннен кейін өнеркәсіпті национализациялау іске асырылды. Халықтық демократия елдеріндегі өнеркәсіпті национализациялаудың сипаты мен қарқыны әр елдің ішкі жағдайына және даму барысына қарай өзгеріп отырды. Бұл елдердің көпшілігінде герман монополиясының, оның одақтастарының және коллаборационистердің меншігінде болған өнеркәсіп орындарыбірінші кезекте национализацияланды. Мұның нәтижесінде ірі капиталдың экономикалық өктемдігі едәуір тежеліп, өндіріс құрал-жабдықтарын одан әрі қоғамдастыруды жеңілдетті, еңбекшілердің экономикалық жеңісін заң жүзінде бекітті, ірі өнеркәсіп буржуазиясы өндіріс құрал-жабдықтарынан айрылды. Халықтық демократия елдерінде өнеркәсіпті национализациялаудың КСРО-ден өзгеше өзіндік ерекшелігі болды, олар біртіндіп, кезең-кезеңімен, жұмысшы бақылауын, мемлекет капитализмді және басқа өтпелі формаларды неғұрлым кең пайдалану арқылы жүргізілді. Польшада 1956 жылдың 3 қаңтарындағы заң бойынша халық шаруашылық негізгі салаларының басты өнеркәсіп орындары национализацияланды. Сатқындар мен неміс фашистерінің иелігінде болған кәсіпорын мемлекет қарауына тегін берілді, ал поляк азаматтарына национализацияланған кәсіпорындарының құны төленді.[4]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, VІІІ том
- ↑ Маркс К., Энгельс Ф., Коммунистік партияның манифесі, Екі томдық таңдаулы шығармалары, 1-т., А., 1956
- ↑ Национализация промышленности в КСРО, Сб. Документов и материалов, М., 1954
- ↑ Виноградов В.А., Вопросы теории и практики социалистической промышленности, М., 1965