I Мехмет Герей

I Мехмет Герей (қырымтат. I Mehmed Geray, ١ محمد كراى; 1465—1523) — 1515-1523 жылдары Герей әулетінен шыққан Қырым ханы. I Меңлі Герейдің сегіз ұлының үлкені.

I Мехмет Герей қырымтат. I Mehmed Geray
Лауазымы
Ту 9-Билеуші, Падишаһ және Ұлы Қырым ханы Ту
1515 — 1523
Ізашары	I Меңлі Герей
Ізбасары	I Ғазы Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1465 (1465)
Қайтыс болуы	1523 (1523) Астраханның маңайы
Жерленді	Астрахан
Династия	Герейлер
Әкесі	I Меңлі Герей
Балалары	ұлдары: Ғазы, Ислам, Баһадүр, Баба, Шобан, Алып
I Мехмет Герей Ортаққорда

Әдебиетте кездесетін емле нұсқалары: I Мехмед Гирей, I Мехмед Гирай, Мұхаммед Гирей I, Мағмет Гирей I, Мохаммед Гирей I, Мұхаммед Гирай I.

Қалғай

Мехмет Герей жас кезінде әкесі, Қырым ханы Меңлі Герейдің (1478-1515) Польша мен Ұлы Литва кінәздігіне қарсы көптеген әскери жорықтарына қатысқан. Меңлі Герей үлкен ұлы Мехмет Герейді қалғай-сұлтан етіп тағайындады, яғни оның тең билеушісі және мұрагері. Мехмет Герей әкесінен Ақмешіт және Қарасубазар қалаларын иемденді.

Әкесінің билігінің соңында Мехмет Герей қалғай жеке өзі Польша-Литва және Мәскеу жерлеріндегі әскери шабуылдарды басқарды. 1505 жылы Мехмед Гирай Литва иеліктеріне қарсы үлкен жорық жүргізді. Минск, Новогрудок, Полоцк және Витебск маңын қиратқан үлкен қырым татарлары ордасы Беларуссияға өтіп кетті. Мехмет Герейдің өзі негізгі күштермен Минскіні қоршауға алды, ал оның інілері Біті Герей мен Бұрнаш Герей Слуцк пен Новогрудок маңында болды.

1507 жылы Мехмет Герей (қалғай-мұрагер ретінде) әкесі I Меңлі Герейдің Литвамен келісім бойынша оңтүстік Ресей иеліктеріне жорығына қатысты. Жақып Ивашинцович бастаған литвалықтар қырымдықтардың жол көрсетушілері болды. Қырым әскерлері Ресейдің шетіне жақындағанда, ноғайлардың Қырымға жорығы туралы хабар келді. Мұны естіген I Меңлі Герей басшылықты Мехметке тапсырып, ноғайларға әскерлерін бұрды. Мехмед аттан құлап, сырқаттанып қалды, сондықтан ұрыс тек бірнеше қақтығыстармен шектелді, содан кейін Қырым әскері кері қайтты.

1509 жылы ноғайлар Ағыш бидің басшылығымен Қырымға үлкен жорық жоспарлады. I Меңлі Герей хан барлық күштерін жинап, 250 000 адамнан тұратын әскер құрды. Басшылық Мехметке тапсырылды, онымен бірге негізгі қырым руларының қарашабектері де аттанды. Ноғайларға Еділден тек жартысы өтіп, жорыққа дайындалып жатқан кезде әскер күтпеген жерден шабуыл жасай алды. Ноғайлар ойсырай жеңілді. Адамдар, мал, мүлік қолға түсті. 1510 жылы Мехмет Герей ноғайларға қарсы тағы да сәтті жорық жүргізді.

1512 жылы шілдеде Мехмет Герей қалғай Ресейдің оңтүстік жерлеріне шабуыл жасады, бірақ Мәскеу воеводалары оны Рязан аймағынан қуып шығарды. 1514 жылдың күзінде татар әскерінің басында тұрған қалғай Северск жеріне шабуыл жасады, бірақ қайтадан оған тойтарыс берді. 1515 жылы наурызда Мехмет Герей Литва воеводаларымен бірге Северск жеріне қарсы жаңа жорық жүргізді. Татар-литва әскерлерінің Новгород-Северский, Стародуб және Чернигов қалаларын қоршауы сәтсіз өтіп, көптеген тұтқындарды тұтқындады.

Хан

1515 жылы сәуірде кәрі Қырым ханы Меңлі Герей Салашықта қайтыс болды. Хан қайтыс болған кезде, Мехмет Герей қалғай әскерімен Орқапы (Ор) бекінісінде болды. Қырық күн бойы Мехмет астанаға оралғанға дейін Меңлі Герейдің өлімі тұрғындардан жасырын болды. Меңлі Герей оның үлкен ұлы Мехмет Герей қалғай астанаға келіп, хан тағына отырған соң жерленді.

Хан тағына отырған Мехмет Герей хан інісі Ақсақ Ахмет Герейді қалғай етіп тағайындады, ол көп ұзамай бүлік шығарды. Алдымен, Ахмет Герей Қырымнан өзінің ұлысына - үлестік меншікке берілген Очаковқа (Ақшақұм) кетті. Сол жерден Ахмет Герей Литваның шекаралас жерлеріне шабуыл жасай бастады. Бүлікші қалғай Мәскеудің Ұлы кінәзі III Василий Ивановичпен хат алмасып, онымен Киев пен Вильноны жаулап алу жоспарын талқылады. Сонымен қатар, Ахмет Герей үлкен ұлы Геммет Герейді Ыстанбұлға жіберіп, Османлы сұлтанынан ағасына қарсы күресте әскери көмек сұрады.

1519 жылдың көктемінде Қырым ханы I Мехмет Герей Ахмет Герейді талқандау үшін ұлдары Баһадүр мен Алып Герейлерді әскермен Орқапыдан ары жіберді. Ахмет Герей Орқапыдан тыс далада ұсталып, өлтірілді. Хан қалғайдың бос орнын үлкен ұлы әрі көмекшісі Баһадүр Герейге тапсырды. 1523 жылдың көктемінде Баһадүр Герей қалғай Астраханның ханы болғаннан кейін, бос қалған қалғай ханның тағы бір ұлы Алып Герейге берілді.

Хан билік еткен кезең бойы басты уайымы сыртқы саясат болды. Әкесі Ұлы Орданы жеңгеннен кейін, сол уақытқа дейін ыдырап кеткен Алтын Орданың бөліктерін біріктіру міндеті шынайы болып көрінді.

1519 жылы қазақ шапқыншылығы нәтижесінде Ноғай Ордасы талқандалып, оның ақсүйектері мен көптеген ұлыстары батысқа қарай Қырым ханының иелігіне қашты. Ноғай биі Шейх Мұхаммед Қырым ханы I Мехмет Герейге елшілік жіберіп, Қырым иелігінен баспана сұрады. Ноғай ақсүйектері олардың Қырымға тәуелді екенін мойындады. Ноғайлар Еділдің батыс жағалауына өтіп, Қырым ханының иелігіне қоныстанды. 1521 жылы Қазақ ханы Қасым қайтыс болды, ал өз билеушісінен айырылған қазақтарды Еділ мен Ембі арасындағы жерлеріне қайтып келген ноғайлар ығыстырды, бірақ анттары әлі ұмытылмады және Қырым ханы иеліктерін Еділден шығысқа қарай созылды деп есептей алды. Мехмет Герей бір кездері қуатты әрі кең Алтын Орданың барлық ұлыстарын өз билігі астында біріктіруге тырысты.

Жаңа Қырым ханы Мехмет Герей Ресей мемлекеті мен Ұлы Литва кінәздігіне қиратушы шабуылдар жасауды және ұйымдастыруды жалғастырды. Тула түбіндегі осы жорықтардың бірі 1517 жылы сәтсіз аяқталды.

1518 жылы желтоқсанда Мәскеудің қолшоқпары болған баласыз Қазан ханы Мұхамметәмин (1502-1518) қайтыс болды. 1519 жылдың көктемінде Мәскеудің Ұлы кінәзі III Василий Иванович орыс әскери жасағымен бірге жүрген өзінің қолшоқпары, Қасым ханзадасы Шаһғалиді Қазандағы хан тағына отырғызды. Қазан мырзалары Шаһғалидің ресейшіл саясатына наразы болып, оған қарсы қастандық ұйымдастырды. Сол 1519 жылы Қазан мырзалары Қырымға өз елшілігін жіберіп, Мехмет Герейден оның бір бауырын хан етіп беруін өтінді. 1521 жылдың көктемінде Мехмет Герей өзінің інісі Сахиб Герейді Қазан хан тағына отырғыза алды. Сахиб Герей шағын жасақпен бірге Қырымнан Қазанға келді, сол жерде жергілікті мырзалар оны хан тағына көтерді. Мәскеулік қолшоқпар Шаһғали тақтан тайдырылып, Қазаннан орыс иеліктеріне қашып кетті.

1521 жылдың жазында I Мехмт Герей өзінің бауыры әрі одақтасы Қазан ханы Сахиб Гереймен бірлескен іс-қимылдар туралы келісіп, Ресей мемлекетіне қарсы үлкен әскери жорық жасады. Шілдеде ноғайлар мен литва әскерлерінің қолдауымен 100 мың адамнан тұратын татар әскерлері оңтүстік орыс жерлеріне басып кіріп, Ұлы Мәскеу кінәздігінің терең ене бастады. Ока өзенінің жағасында полктермен бірге тұрған орыс қолбасшылары татар әскерлерінің жоғары күштерінен жеңіліске ұшырады. Шілденің аяғында Қырым ханы Коломна маңындағы Окадан өтіп, Ресейдің қалалары мен ауылдарын қирата Мәскеу қаласына жылжыды. Сол уақытта Қазан ханы Сахиб Герей өз әскерімен Мәскеудің шығысындағы иеліктерге шабуыл жасап, онда Төменгі Новгород пен Владимир қалаларын басып алып, қиратты. Коломнаның тұсында Қырым мен Қазан хандары бірігіп, Мәскеуге қарай бірге беттеді. Ұлы кінәз III Василий Иванович көп әскер жинау үшін астанадан асығыс Волоколамскке кетті. 1 тамызда Мехмет пен Сахиб Герей Мәскеуге жақындады. Одақтастар жақсы нығайтылған Ресей астанасын қоршауға алмады. Қырым және Қазан татарлары жақын жердегі болыстар мен ауылдарға тарап, жергілікті халықты тонап, тұтқындап, өлтірді. Екі апта бойы татарлар Ресей мемлекетінің орталық аймақтарымен «шайқасты». Елордадан пана тапқан, шоқынған Қазан ханзадасы Петр (Құдайқұл) бастаған мәскеулік шонжарлар Ұлы кінәз III Василийдің атынан ханға хат жіберуге мәжбүр болды, онда Рус Алтын Ордаға төлегендей мөлшерде алым-салық төлеуге міндетті болды. 12 тамызда Мехмет Герей орыс әскерлерінің Мәскеуге жақындағаны туралы ақпарат алып, шегінуді бастады. Жолда қырымдықтар мен ноғайлар Коломна, Боровск, Кашира және Рязан болыстарын ойрандап кетті. I Мехмет Герейдің өзі, Литва воеводасы Евстафий Дашкевичтің ұсынысымен, тіпті Рязанды қоршауға алды, бірақ орыс гарнизоны оны тойтарды. Шапқыншылық кезінде қырымдықтар, қазандық татарлар мен ноғайлар көптеген тұтқындарға ие болды.

1522 жылдың соңында I Мехмет Астрахан хандығын басып алуға шешім қабылдады және көп әскер жинап, Астраханға (Қажы Тархан) қарсы жорыққа шықты. Ағыш пен Мамай ноғай мырзалары Мехметке өзінің күштерімен қосылды. Шындығында, ешқандай соғыс болған жоқ, Астрахан (Қажы Тархан) ұрыссыз берілді. Астрахан ханы Хұсейін астанасынан қашып кетті. 1523 жылдың көктемінде Мехмет Герей Астраханды басып алып, көп ұзамай үлкен ұлы әрі қалғайы Баһадүр Герейді жаңа хан етіп жариялады. Мехмет Герейдің қуатының күшеюінен қорыққан одақтас Ноғай мырзалары Мамай мен Ағыш алдын ала сөз байласып, оны өлтіруге шешім қабылдады. Осы кезде өркөкірек Қырым ханы өз әскерін таратып, Астраханда шағын жасақпен қалды. Қырым ханы мен оның мұрагері қалғай Баһадүр Герейді ноғай мырзалары қаладан алдап шығарып, нөкерлері және күзетшілерімен қоса өлтірді. Лақап аты Дели («Жынды») болған Мамайдың немере інісі Орақ мырза өзі хан және оның баласын өлтірді. Ноғайлар кенеттен шабуылдап, Қырым әскерін тас-талқан етті, қалдықтары далаға шашырап кетті. Қырымға елу мырзамен келген екі ханның баласы — Ғазы мен Баба Герей ғана аман қалды. Осыдан кейін ноғайлардың Қырымға жойқын шапқыншылығы басталды. Ноғай әскерлері түбекті түгел тонап, қиратты, бірақ қалаларды ала алмады. Қырым хан тағындағы I Мехмет Герейдің мұрагері оның ұлы I Ғазы Герей болды.