Аса үздік шығарма (мақала)

Аса үздік шығарма – Қаныш Сәтбаевтың әдеби-сын мақаласы. «Вестник АН КазССР» журналының 1949 жылғы 5-санында қазақ және орыс тілдерінде жарияланған.

1949 жылы жазушы М.Әуезовке «Абай» романы үшін бірінші дәрежелі Мемлекеттік сыйлық берілуіне орай жазылған. Ғалым Мемлекеттік сыйлықтың берілуі тек лауреаттың жеке басын ғана емес, сонымен бірге «көп ұлтты Совет Одағының жеке республикалары мен халықтарының аса көрнекті жетістіктерін тану болып табылатынын» атай отырып, қазақ жазушысының осы жолда қажымай-талмай еңбек еткеніне, ұзақ жылдарға ұласқан зерттеу жұмыстарымен айналысқанына назар аударады. Ол бұл ұлы туындыға әдеби сында алғаш рет «XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ елінің өмір тіршілігі мен болмыс-тұрмысын бар қырынан жан-жақты суреттеген шын мәніндегі энциклопедия» деген баға берді.

Сәтбаев өзінің романға берген осы жоғары бағасын дәлелдеп, оның идеялық мазмұнына, көркемдік шеберлігіне, құрылымдық ерекшелігіне, көтеріп отырған тарихи жүгіне кәнігі әдебиеттанушы ғалымдарша қысқа шолу жасайды. Аса бай тарихи және әлеуметтік материалдың тамаша көркемдік шешімін тапқанын, автордың Абайды халықтың азамат ақыны, бастаушысы дәрежесіне көтере білгенін ескертеді. Романның тіл байлығын, образ шынайылығын атап өтеді. Жазушының өз «қаһарманының алаңсыз да арпалыссыз (бала Абайдың туған ауылына қайтып келе жатуы), ызалы да мазасыз (рулық талас туған кезде), салқын қанды, мұңлы (Абайдың әкесімен қырғи қабақ болуы) немесе лирикалық көтеріңкі (махаббат пен ақындық шабыт оянған кезеңдер) секілді тұстарында» нағыз суреткерлік талантымен көрінгеніне ерекше тоқталады. Сәтбаев «Абай» романын көркем шығарма ғана емес, танымдық маңызы зор ғылым еңбек ретінде де жоғары бағалайды. Осы тұстағы ғалым тұжырымы ерекше көңіл аударуды кажет етеді. «Қазақ халқының өткенін зерттегісі келетін ғалымның бірде- бірі бұл кітапты жаман ете алмайды: ғалым- филолог одан қазақ әдеби тілінің тууы мен қалыптасуын көреді; ғалым-этнограф көне заманмен қоса көрінген небір тұрмыстық бейнелер мен өмір құбылыстарын біледі; ғалым-юристер шариғаттан бастап, билер көсіміне шейінгі даланың заң жобаларынан бағалы мағлұматтар жинайды» деп жазды. Ұлы ғалым айтқандай, республика ғалымдары Абай өміріне байланысты осы тақырыпты сала-сала етіп зерттегені белгілі. Мақала кейін академик Сәтбаевтың 5 томдық таңдамалы еңбектерінің 1970 жылы баспадан шыққан 5-кітабына, 1989 жылы жарық көрген «Ғылым және мәдениет туралы таңдамалы мақалалары» жинағына енгізілген.