Байқоңыр (ғарыш айлағы)

 Басқа мағыналар үшін Байқоңыр деген бетті қараңыз.

Байқоңыр — Қызылорда облысы Қармақшы ауданының аумағында орналасқан ғарыш алаңы. Іргесі 1955 жылы қаланған.

Ғарыш алаңын салу үшін Байқоңырды таңдап алу кезінде бұл жердің елді мекендерден қашық болуы, экватор жазықтығына жақындығы, ракета ұшырудың қауіпсіздігі, қайтып оралатын ғарыштық объектілер үшін қолайлы қону аймақтарының болуы, т.б. факторлар ескерілді. Байқоңырдың басты және көмекші объектілері мен қызмет ету орындары кең аймаққа орналасқан, олар бір-бірімен автомобиль жолдары және теміржол аркылы байланысқан. Байқоңырдың негізгі объектілеріне: техникалық тұғырлар, старттық кешендер мен ұшу трассасының бойындағы өлшеу бекеттері (олардың әрқайсысы жалпы техника және арнаулы технология кұрал-жабдықтары бар ірі құрылыстар), ғарыш алаңына әр түрлі жүктерді жеткізетін кірме жолдар, т.б.; көмекші және қызмет көрсету объектілеріне: отын (жанармай) сақтайтын алаң, сұйық оттегі мен азот өндіретін заттар, энергия және сумен қамтамасыз ететін жүйелер, байланыс жүйесі, телевизия, т.б. жатады. Байқоңырда ракета тасығыштың (РТ) әрбір түріне сәйкес бір не бірнеше техникалық тұғырлар және олардың әрқайсысына арналып бір не бірнеше старттық кешендер салынған.

Байқоңырдан Протон зымыраны ұшу сәті.

Байқоңыр қаласы қалану барысын Ресейден келген техникалық инженер Г.М. Шубников басқарған болатын. Сондықтан Г.М. Шубников Байкоңыр қаласының "әкесі" атанып кеткен дейді. Қазіргі таңда Байқоңыр қаласында Г.М. Шубников есімі берілген көше және ескерткіштер бар.

Байқоңырдың ұшу трассасы Арал теңізінен Камчатка түбегіне дейін созылып жатыр. 1957 жылы 4 қазанда Байқоңыр ғарыш алаңынан тұңғыш ғарыш ракетасы сәтті ұшырылды. Ол - дүние жүзіндегі ең бірінші Жердің жасанды серігін (ЖЖС) орбитаға шығарды.

Союз TMA-13 ұшырылуға дайындық

Байқоңыр әлемдегі ең ірі жер беті ғылыми ғарыш полигоны болып табылады, оның басты және көмекші нысандарының жалпы ауданы 6717 шаршы шақырым.

Байқоңырдан 1961 жылы 12 сәуірде адамзат тарихында тұңғыш рет Юрий Алексеевич Гагарин "Восток" ғарыш кемесімен ғарышқа аттанды. Байқоңыр одан кейін де ғарыш кеңістігін игеруде көптеген жаңашыл бастамалардың старттық орнына айналды. Байқоңырдан Күннің, Айдың, Шолпанның алғашқы жасанды серіктері, "Восток", "Восход", "Союз", "Прогресс" ғарыш кемелері, "Салют", "Мир" орбиталық станциялары, жұмыстар жүргізуге арналған "Протон", "Зонд", "Прогноз", байланыс мақсаты үшін пайдаланылатын және метеорологиялық бақылаулар жүргізуге арналған "Молния", "Экран", "Горизонт", "Радуга", "Метеор", т.б. ЖЖС-тері ұшырылды. Айды, Марсты және Шолпанды зерттеуге арналған ғарыш аппараттары бар РТ-лар да Байқоңырдан аттандырылды. 1991 ж. 2 қазанда тұңғыш қазақ ғарышкері Т. Әубәкіров "Союз Т-13" ғарыш кемесімен Байқоңырдан ғарышқа көтерілді. Ресеймен бірлескен бағдарлама бойынша қазақ ғарышкері Т.А. Мұсабаев ғарышта 3 рет (1994, 1998, 2001) болды. Байқоңыр ғарыш алаңын салуға әр жылдары түрлі мамандықтағы көптеген қазақстандықтар қатысты. Олардың арасында Байқоңыр ғарыш алаңының қызметкерлері Қ. Тоқмұхамедов, Б. Межіғұлов, Т. Уәшев, К.Әбілғазин, полковник Ә. Исмаилов, М. Құлымгереев, Қ. Нұрмағамбетов, С. Мұхаметқалиев, Б. Ешімов, Қ. Нұрмұқанов, Р. Құлмырзаев, М. Мұқанов, т.б. болды. Қазақстан азаматы, ұшқыш-сынақшы, майор М.З. Рафиков алғашқы ғарышкерлер тобында Ю.А. Гагаринмен бірге дайындықтан өтті. Байқоңыр ғарыш алаңы 1991 ж. Қазақстан Республикасының иелігіне өтіп, 1993 ж. Ресей Федерациясына 20 жылға берілді. Байқоңыр кешенін пайдаланудың экологиялық зардаптары байқалды. Байқоңыр кешенінен Қазақстан Республикасы аумағына жылына 30 — 35 мың т. улы заттар таралады. Ракеталардан түскен қалдықтар Қарағанды, Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарына зиян келтіруде.

Байқоңыр ғарыш айлағының тарихи хронологиясы

1. **1955 жыл** – Байқоңыр ғарыш айлағының құрылысы басталды. Кеңес Одағының жоғары басшылығы Байқоңырды ғарыштық зерттеулер үшін негізгі алаң ретінде таңдап, оны Қарағанды облысының Жезқазған ауданынан 200 км қашықтықта орналасқан шөлді аймаққа орналастырды.

2. **1957 жыл, 4 қазан** – Кеңес Одағы *Спутник-1* ғарыштық аппаратының ұшырылуы. Бұл адамзат тарихындағы алғашқы жасанды жер серігі болып табылады.

3. **1961 жыл, 12 сәуір** – Юрий Гагариннің ғарышқа алғашқы ұшуы. Ол Байқоңырдан *Восток-1* кемесімен ұшып, адамзаттың ғарышқа шыққан алғашқы өкілі болды.

4. **1967 жыл** – Байқоңыр ғарыш айлағы халықаралық ғарыштық ұшырулар үшін пайдаланылды, және Кеңес Одағы мен басқа елдер арасында ғарыштық бағдарламалар жүзеге асырылды.

5. **1991 жыл** – Кеңес Одағының ыдырауынан кейін Байқоңыр Қазақстанның территориясында қалғанымен, оны жалға алу құқығы Ресей Федерациясына беріледі.

6. **2005 жыл** – Қазақстан мен Ресей арасында Байқоңырды пайдалану жөніндегі жаңа келісімшарт жасалды. Бұл келісім Қазақстанның ғарыштық бағдарламаларын дамыту үшін жаңа мүмкіндіктер ашты.

7. **2007 жыл** – Байқоңырдан алғашқы коммерциялық ғарыштық ұшыру жасалды, бұл аймақтың ғарыш индустриясы үшін маңызды қадам болды.

8. **2010 жылдар** – Байқоңыр ғарыш айлағының инфрақұрылымын жаңарту және модернизациялау басталды. Сонымен қатар, Қазақстанның өз ғарыштық агенттігі *KazCosmos* құрылып, ғарыштық зерттеулер мен бағдарламаларға белсене қатыса бастады.

9. **2020 жылдар** – Байқоңырдан бірнеше халықаралық ғарыштық миссиялар іске асырылды, оның ішінде *Союз* зымыранынан ұшырулар мен басқа да ғылыми зерттеулер. Қазақстан Байқоңырды ғарыштық туризм және халықаралық ғарыштық ынтымақтастық алаңы ретінде дамытуға бағытталған жобаларды қолға алды.