Батыс Қазақстандағы савромат-сармат мәдениеті

Батыс Қазақстандағы савромат-сармат мәдениеті —- ертедегі темір ғасырының ескерткіштері Батыс Қазақстанның ұлан - байтақ жерінде аймақтың гидрографиялық және табиғи-климаттық ерекшеліктеріне сәйкес тіпті де біркелкі орналаспаған. Жалпы алғанда, олардың мейлінше ірі өзендер (Жайық, Елек, Жем, Сағыз) ағып жатқан, ылғалдылығы жоғары, демек, малдың жайлауы мен адамдардың өмірі үшін жақсы жағдай бар солтүстік далалық аумаққа көп шоғырланғаны байқалады. Аймақтың сазды және құмды Атырау шөлейті бар оңтүстігі мен Ақтөбе облысының оңтүстік бөлігінде, Маңғыстау облысының тастақ шөлейтінде көненің көздері азырақ. Ескерткіштердің көпшілігі — обалардағы қабірлер, бұл орайда топырақ үйінділері жер бетіне шығып жатқан тастары аз Батыс Қазақстанға ғана дағдылы болып келеді. Аймақтың қалған аудандарындағы обалары тастан немесе тас аралас топырақтан үйілген. Бүкіл аумақта обалардан басқа іс жүзінде жерден қазылған қабірлер белгілі, олар әсіресе жел эрозиясына ұшыраған құм топырақты жерлерде жиі кездеседі. Атырау облысының онтүстік-шығысындағы теңіз жағалауы аудандарында (шамамен Сарықамыс ауылынан Құлсары ауылына дейінгі аралықта) әдеттен тыс үлгідегі ескерткіштер таралған, бұл жерде қиылып өтетін жер балшықты сорлар бөліп жатқан сазды-топырақ төбелердің тұтас тізбегі болып табылады. Жел жалаңаштап тастаған дөңестердің беттерінде адамдар мен жануарлардың сүйектері, керамика сынықтары мен өзге де заттар жатыр, олар түрлі кездерде жерден қазылып, қираған зираттар мен уақытша тұрақтардан шығып қалған. «Бөр дөндері» деп аталып кеткен жақын үлгідегі ескерткіштер Қазақстан шегінен тыс жерлерде, Астраханның Еділ бойындағы шектес аудандарында да мәлім. Айтпақшы, сырттай қарағанда бөр дәуіріндегі ескерткіштер таралған осы екі бөлек-бөлек ауданды Каспий маңы ойпатының жағалау өңірі қосып жатыр, онда да көбінесе ертедегі темір ғасырынан келе жатқан жердің жоғары қабатынан табылған материалдарға бай.

Савромат ескерткіштері. Батыс Қазақстанның тарихи савроматтармен байланыстырылатын ең жарқын әрі айқын археологиялық кешендері Ақтөбе облысы шегінде, Елек өзенінің орта ағысы аңғарында шоғырланған. Мәдени-типологиялық және хронологиялық жағынан алғанда бұл ескерткіштер Елек өзенінің төменгі бойындағы кешендермен біртұтас шағын топ құрайды. Бірқатар айқындамалары бойынша оларға Оралдың арғы жағындағы ескерткіштер жақын. Батыс Қазақстан облысының ескерткіштері өз сипаттамалары бойынша Төменгі Еділдің сол жағалауының кешендеріне жақындайды.

Електе көне ескерткіштер өте сирек. Олардың біреуі 100-ден астам үйіндісі бар және Орал өңіріндегі ең ірі Целинный-1 қорымында зерттелді. Дөңгелек қабір шұнкырға екі қабат етіп адам жерленген. Үстіңгі жерленген адам басын батысқа қаратып, шалқасынан қойылған, оның қасында қой жілігінің сүйектері, жапсырма қыш ыдыс, шакпақтас жаңқасы мен жебеге толы қорамсақ, қола қаңылтыр мен темірден жасалған қорамсақ ілгіші жатыр. Астыңғы жерленген адам да осылай қойылған, оның қасына да қой жіліктері, даланың ірі кұсының еті және сопақша тақтатас қойылган. Бірінші мәйіттің үстінен мола шұнқырларының айнала жиналған топырағына төменгі ұшы тіреліп, екінші, үстіңгі мәйіт жерленгенге дейін өртеп жіберілген әлдебір ағаш құрылыс салынғаны анықталды. Жебелердің ұшына қарай отырып, оба б.з.б. VII ғасырдың екінші жартысында үйілген деп белгіленді. Електегі обалардың басым көпшілігі осы мәдениеттің гүлдену кезеңіне — б.з.б. VI—V ғасырлардың аяғына жатады.

Сынтас қорымының 1-обасында ертедегі жер бетінде, бөренелерден сальнған шатыр тәрізді кұрылыста бастары батысқа және оңтүстікке каратылған үш мәйіт (олардың екеуі жауынгер) жатыр, олар бейне бір өздерінің арасына салынып, тайыз қабірге жерленген «әскербасын» қоршап жатқан сияқты. Мәйіттерге қоса салынған саймандар — қару (жебелердің қола ұштары, темір қанжарлар мен қорамсақ ілмектері), ат әбзелдері (темір ауыздықтар мен тоғалар, қола айылбастар, өткермелер және т. б.), тұрмыс заттары (қыш ыдыстар, темір пышақтар және басқалар). Сынтаста басын артқа қаратып, аузын ақситып жатқан қасқыр мүсінімен және киіктің басымен, текелердің мүсінімен және жыртқыш аңдардың басымен шебер безендірілген сүйек қасықтар ерекше.

Бесоба қорымының 3-обасының қабірі едәуір бай болып шықты, оның биіктігі 2 метрдей болатын үйіндісі бөренелерден, тал мен шөптен жасалған шатыр сияқты құрылыспен жабылған, диаметрі 6 метрден асатын, терең дөңгелек алаңды жауып тұр. Шұңкырдың солтүстік жартысында басы оңтүстік-батысқа қаратылған абыз-әйелдердің қаңқасы шалқалай жатқызьлған, оның қасына алуан түрлі көп заттар, соның ішінде алқызыл құмтастан жасалған, тістері аксиған қасқыр басының түрінде соғылған үш аяқты, құрбан шалатын үстел, қола айна, жасыл және қызыл бояу, т.б. қойылған.

Алтыннан жасалған бұйымдар жиынтығында ірі қуыс түйірлермен әшекейленген сырғалар, алқа, моншақтар және т.б. бар.

Нагорный қорымында көп адам жерленген дромостық қабірлер тобы ерекше көрінеді. Көлемі 200—250 шаршы метрге дейін жететін орасан зор үлкен ағаш кұрылыстардың астында кейде op қазып нобайланган, 10—15 мәйітті орналастыруға жететіндей көлемдегі төрт бұрышты құрылыстар бар, мәйіттер мазарға бөренеден жасалған арнаулы дөліз арқылы біртіндеп енгізілген. 2-обаға он екі мәйіт жерленген, олардың 11-і — жауынгерлер де, біреуі — жасөспірім қыз, оларға арнаулы табыну құрылысын жапқан бөренелерге салынған 12 аттың бас сүйегі мен терісі сәйкес келеді.

Батыс Қазақстан облысында мүндай алып жерлеу құрылыстары әлі толық зерттелген жоқ. Мұнда бұрыштары иілген, кең көлемді тікбұрыш түріндегі обалар астынан жерден қазылган, савроматтарға дағдылы кабір шұңқырлары көп. Мәселен, Алебастрово-2 қорымының түбінен бастап тас қалап бекітілген үйіндісі бар 7-обасынан тікбұрышты, батыстан шығысқа қаратылған, көлемі 2,2x1,8 м, терендігі 1 м бір қабір шұңқыры табылды. Түбінде басы шығысқа қаратылып, шалқасынан жатқызылған әйел сүйегі жатты. Ұрылар ақтарған жерлеу саймандары үлкен екі қабыршақтан, көзді және жылтыраған моншақтардан, екі аяқты сопақша тас үстелшеден, тас ұнтақтағыштан және қой сүйегінен тұрады. Савромат кезеңінің аяғына таман Батыс Қазақстан облысында үңгілген лақат қуыстарға жерлеу пайда болады.

Батыс Қазақстан савроматтарының жерлеу ғұрпы Оңтүстік Орал өңірі мен Төменгі Еділ бойынын савроматтық ескерткіштерінің бүкіл жиынтығына дағдылы ерекшеліктермен сипатталады. Қарастырылып отырған аумақта біршама үлкен, кең, бірақ онша терең емес, әдетте басы батыстан шығысқа бағытталган, тікбұрышты сипаттағы қабір шұңқырларына жерлеу басым болып келеді. Мәйіттер әдетте жеке жерленеді, қосарлап жерлеу сирек кездеседі. Сүйектер әдетте шалқасынан, басын батысқа, кейде шығысқа каратып жатқызылады. Молалардан ақ бояу (бор) мен жанған нәрселердің іздері жиі кездеседі. Елек тобы ескерткіштерінің негізгі ерекшеліктері мыналар: ағаш құрылымдар пайызының көп болуы, олар кейде әдейі өртелген; жерлеу құрылыстарынын әр алуан үлгіде болуы (тікбұрышты, дөңгелек және сопақ шұңқырлар, дромостық молалар, жер бетіне жерлеу және т. б.), көп адам жерлеудің (соның ішінде — көп қабатты) көп кездесуі, басын оңтүстікке қаратып жерленгендер пайызының жоғары болуы.

Жерлеу саймандары заттардың негізгі топтары үлгілерінің тұрақтылығымен сипатталады. Тұрмыс заттары арасында құрал-саймандардың ең көп кездесетіндері — жапсырып істелген, жайпақ түпті ыдыстар, дегенмен б.з.б. V ғасырда Електе тегіс және дөңгелек түпті ыдыстар пайда болады. Дағдылылары — кішкене немесе керісінше, көрінеу ұзартылған, жүзі шағын темір пышақтар, саздан немесе тастан жасалған ұршық бастары және т.б. Қару үстіңгі жағы жалпақ (кейде үшкір) және көбелек тәрізді, кейде алқымы дөңес темір семсерлер мен қанжарлардан тұрады. Б. з. б. V ғасырдан бастап Електе жүзі доға тәрізді және алқымы күрт кесілген сияқты семсерлер болғаны мәлім. Жебелердің екі қырлы (ертеректегі жиынтықтар) және үш қырлы ұңғылы қола ұштарынан тұратын қорамсақ кешендері ерекше көп және типологиялық жағынан алуан түрлі; олардың арасынан «сақтардың» сапты ұштары да жиі кездеседі. Қорамсақ ілмектерінің темір болуы дағдылы. Қорғаныш жарақтарынын, қалдықтары өте сирек. Ат жүгендерінде тура немесе «S» тәрізді сулықтары бар темір ауыздықтар, қола айылбастар және түрі мен мақсаты әр алуан қаңылтырлар, еткермелер және т.б. көп. Заттардың көбісін ернектегенде аң стилі жиі қолданылған.