Биіктік

Биіктік

Биіктік

1. географияда — жер бедеріндегі жеке элементтердің тік бағытта орналасу шамасы (қара Абсолют биіктік, Салыстырмалы биіктік);
2. астрономияда (h) — аспан шырағының горизонталь координаттар жүйесіндегі (қара Аспан координаттары) координатының бірі. Ол матемематикада горизонт пен шырақ арасындағы биіктік дөңгелегі доғасымен (аспан күмбезі үлкен дөңгелегінің зенит және надир нүктелері арқылы өтетін) өлшенеді (0^о-тан 90^о-қа дейін);
3. математикада — геометриялық фигуралардың (мысалы, үшбұрыштың, пирамиданың, конустың) төбесінен олардың табанына не табанының созындысына түсірілген перпендикуляр кесінді, сондай-ақ, осы кесіндінің ұзындығы. Ал призманың, цилиндрдің, шар қабатының, сондай-ақ, табанына параллель болып қиылған пирамида мен конустың Биіктікгі — олардың жоғары және төменгі табандарының ара қашықтығы ;
4. акустикада — дыбыстың сапасы, дыбыс көзінен шыққан тербеліс жиілігін есту мүшесінің қабылдау формасы. Жиілік өскен сайын дыбыс Биіктикгі де ұлғаяды;
5. психологияда — жеке тұлғаның ақыл-парасатының кемелдігін, мінез байлығын білдіретін ұғым.

БИІКТІК АУРУЫ

Биіктік ауруы, тау ауруы — биік тауға шықанда не ұшақпен жоғары көтерілген кезде ауада оттегінің үлестік қысымының күрт төмендеп кетуінен болатын сырқат. Адамның басы ауырады, басы айналады, қатты ентігеді, әлсіздік, т.б. аурудың көптеген белгілері пайда болады. Дем алатын ауада оттегінің тым аз болуынан қан қысымы азайып, мидың жұмысы бұзылады, құлағы шыңылдап, құсады. Бұл өзгерістер негізінен 3000 — 4000 м-ден астам биіктікке көтерілгенде байқалады.

БИІКТІК БЕЛДЕУЛІГІ

Биіктік белдеулігі, тік белдемдік — тау биіктігіне байланысты табиғат құбылыстарының белгілі заңдылықпен өзгеруі. Биіктік артқан сайын күн радиациясы күшейеді, бірақ ауа температурасы (1 км биіктікте 5 — 6^оС-қа) мен қысымы (11 — 15 м биіктікте 1 мм-ге) төмендеп, құрамы өзгереді; белгілі бір биіктікке (жауын-шашынның ең көп түсетін белдеуі) дейін ылғалдылық көбейе береді де, одан жоғары қайтадан азая бастайды. Климаттық белдеуге байланысты таудағы топырақ, өсімдік, жануарлар, жиналатын судың мөлшері, тіпті жер бедері, яғни бүкіл ландшафт өзгереді. Таудың ең төменгі белдеуінің ландшафтысы сол тау жатқан ендік бағыттағы белдемге сәйкес болады. Мысалы, Орта Азиядағы таудың етегінде шөлді ландшафт, одан жоғарыда шөбі шүйгін дала, одан әрі орманды белдеу, бұлардан жоғары альпі шалғыны, ең жоғарыда көпжылдық қар мен мұздықтың нивальдық белдеуі жатады. Көптеген жергілікті жағдайларға, тау беткейлерінің экспозициясына және басым желдерге байланысты Биіктік белдеулігі әр түрлі биіктікке сәйкес келеді. Биіктік белдеулігі Қазақстан тауларының барлығында дерлік тараған және ол солт-тен (Алтайдан) оңт-ке қарай (Тянь-Шань тауларына дейін) әр түрлі Биіктік белдеулігі құрып отырады. Егер таулық орман белдеуі Алтайда 700 — 900 м биіктікте болса, Жетісу (Жоңғар) Алатауында 900 — 1100 м, Іле Алатауында 1200 м биіктіктен басталады. Қазақстанда Іле өз. аңғарынан (400 м) басталып, Талғар шыңына дейін созылып жатқан Іле Алатауының Биіктік белдеулігінде Жер бетіндегі табиғат белдеулері түгел кездеседі. 200 км-ге созылған табиғаттың ғажап Биіктік белдеулігі үлгісі Р.И. Аболиннің1930 жылы шыққан “Балқаш өңірінің шөл даласынан Хан Тәңірі қарлы шыңына дейін” атты еңбегінде баяндалған.

Габариттік, тұрпаттық биіктік

Габариттік, тұрпаттық биіктік- көлік кұралының ең жоғары және ең төменгі нүктелердің арасындағы қашықтық.

Қаңқа орналасуының биіктігі

Қаңқа орналасуының биіктігі - көлік кұралы қаңқасының ең жоғарғы нүктесі мен жол бетінің арасындағы қашықтық.

Метацентрлік биіктік

Метацентрлік биіктік - жүзетін көлік құралының массаның ортасы мен метацентр арасындағы қашықтық.

Жүкарту биіктігі

Жүкарту биіктігі - жол бетінен жүк автомобиль платформасының еденіне дейінгі қашықты (самосвал үшін- жақ бортының жоғары шеңберіне дейін)

Дереккөздер

«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том