Үлкен театр

(Большой театр бетінен бағытталды)

Үлкен театр, Ресейдің Үлкен театры (орыс. Большой театр) — дүние жүзіне танымал алдыңғы қатарлы опера және балет театры, Ресейдің ұлттық музыкалы театр мәдениетінің ең ірі ошағы.

Үлкен театр
Орналасуы  Ресей, Мәскеу
Координаттары 55°45′37″ с. е. 37°37′07″ ш. б. / 55.76028° с. е. 37.61861° ш. б. / 55.76028; 37.61861 (G) (O) (Я)
Негізделгені 1776 год
Директоры Владимир Урин
Көркемдік жетекшісі балетМахар Вазиев
операМаквала Касрашвили
Бас дирижёрі Туган Сохиев
Бас балетмейстері Юрий Григорович
Бас хормейстері Валерий Борисов
Үлкен театр Ортаққорда
Үлкен театр
Ішкі көрініс

Театрдың алғаш құрылуы 18 ғасырдағы Ресей ұлттық мәдениетінің гүлденуімен, кәсіби актерлер өнерімен және орыс опера музыкасының қалыптасуымен байланысты болды.

1776 ж. Мәскеудің губ. прокуроры князь П.В. Урусов пен антрепренер М.Г. Медокс Мәскеу ресейлік театрының тұрақты труппасын құрды. Сол жылдан бастап спектакльдер Знаменкадағы граф Р.И. Воронцовтың үйінде қойыла бастады.

1780 ж. театр Петровка көшесінде (қазіргі Үлкен театрдың орнында) салынған ғимаратқа көшіп, “Петров театры” немесе “Опера үйі” деп аталды да, мұның өзі Мәскеу қаласындағы түңғыш тұрақты театр болды. Театрдың алғашқы актерлері: И.И. және Н.Ф. Калиграф, Г.В. Базилевич, М.С. Синявская, И.М. Соколовская, А.Г. Ожогин, Е.С. Сандунова, т.б. Театр репертуарынан орыс (В.А. Пашкевич, М.М. Соколовский, Е.И. Фомин), сондай-ақ шет ел (В.А. Моцарт, Дж. Перголези, А.Гретри) композиторларының шығармалары орын алды.

1805 ж. театр ғимараты өртеніп, 1825 жылға дейін театр труппасы (1806 ж. мемл. театрға айналды) әр түрлі орындарда ойын көрсетіп жүрді. Үлкен театрдың осы күнгі ғимараты (А.А. Михайловтың жобасы бойынша; арх. О.И. Бове) 1824 ж. салынды.

Театр шымылдығы 1825 ж. 18 қаңтарда А.Н. Верстовский мен А.А. Алябьевтің “Музалар салтанаты” атты прологымен ашылды. Осы жылдары театр репертуарында орыс композиторларының шығармалары кеңінен орын алды. Әсіресе, М.И. Глинканың “Иван Сусанин” (1842) және “Руслан мен Людмила” (1846), А.С. Даргомыжскийдің “Су перісі” (1859) операларының қойылуы театр өміріндегі тарихи кезең болды. Олар сахналық-вокалдық өнердегі реалистік принциптің дамуына зор ықпал етті.

1853 ж. өрттен зақымданған Үлкен театрдың ғимаратын арх. А.К. Кавос 1856 ж. қалпына келтіріп, оның архитектурасына өзгеріс енгізді. Акустик. және оптик. жағынан жақсартылып, театр залы 5 ярусқа бөлінді. Осымен байланысты бір мезгілде ойын-сауықты 2 мыңнан аса көрермен тамашалайтын болды.

19 ғасырдың 70-жылдары аяғында Үлкен театр тарихында жаңа кезең басталды. П.И. ЧайковскийдіңАққу көлі” (1877), “Евгений Онегин” (1881), “Мазепа” (1884), “Қарғаның мәткесі” (1891), “Иоланта” (1893), “Ұйқыдағы ару” (1899) сияқты опералық-балеттік шығармаларының қойылуы орыс операсы мен балет өнерінің шарықтау шыңына айналды. Сондай-ақ осы театрдың сахнасында тұңғыш рет М.П. Мусоргскийдің “Борис Годунов” (1888), Н.А. Римский-Корсаковтың “Қарлы ханым” (1893), “Рождество алдындағы түн” (1898) опералары қойылды.

1898 ж. А.П. Бородиннің “Князь Игорь” операсының тұсаукесері болды. Бұл шығармалардың жоғары көркемдік сапасы мен жаңашылдығы орындаушылық өнердің дамуына игі ықпал жасады. Ү. т-дың репертуарынан Батыс Еуропа композиторларының (Дж. Россини, К.Вебер, Моцарт) таңдаулы шығармалары орын алуымен қатар Дж. Вердидің “Риголетто”, “Аида”, “Травиата”; Ш.Гуноның “Фауст”, “Ромео мен Джульетта”; Ж.Бизенің “Кармен”; Р.Вагнердің “Лоэнгрин” опералары қойылды.

20 ғасырдың басында Ф.И. Шаляпин, Л.В. Собинов, А.В. Нежданова, В.Р. Петров, Г.С. Пирогов сынды әншілер орыстың вокалдық мектебін дүние жүзіне танытты; ұлттық балеттің дамуына балетмейстер А.А. Горский, бишілер Е.В. Гельцер, В.Д. Тихомиров, М.М. Мордкин, т.б. мол үлес қосты. Спектакльдерді қоюға дирижерлер И.К. Альтани, В.И. Сук, С.В. Рахманинов; суретшілер А.Я. Головин мен К.А. Коровин қатысты. Қазан төңкерісінен кейін театр жаңа қоғамдық құрылыстың саяси құралына айналып, 1930 жылдары И.И. Дзержинскийдің “Тынық Дон” (1936) және “Көтерілген тың” (1937), О.С. Чишконың “Потемкин броносеці” (1938) опералары; Б.В. Асафьевтің “Париж жалыны” (1933), мен “Бақшасарай фонтаны” (1936) балеттері қойылды.

1919 ж. Үлкен театрға академ. театр атағы берілді. Кеңес өкіметі тұсында театр алпыс жылдан астам уақыт бойы КСРО-ның Мемл. академ. Үлкен театры аталды. Осы жылдары Үлкен театр труппасында аса көрнекті өнер шеберлері (әншілер Н.А. Обухова, В.В. Барсова, И.С. Козловский, С.Я. Лемешев, А.С. Пирогов, М.Д. Михайлов, М.О. Рейзен, М.П. Максакова, т.б.; балет артистері А.Н. Ермолаев, М.Т. Семенова, М.М. Габович, А.М. Мессерер; дирижерлер М.М. Ипполитов-Иванов, Н.С. Голованов, С.А. Самосуд, Ю.Ф. Файер, Л.П. Штейнберг; балетмейстер Р.В. Захаров; хормейстер У.И. Авранек; суретші Ф.Ф. Федоровский) еңбек етті. 2-дүниежүз. соғыс жылдары (1941 — 45) театр өз жұмысын тоқтатқан жоқ.

1942 ж. Россинидің “Вильгельм Телль”, 1943 ж. Д.Б. Кабалевскийдің “От ішінде” опералары; соғыстан кейін Глинканың “Иван Сусанин” (1945), Римский-Корсаковтың “Садко” (1949), Мусоргскийдің “Борис Годунов” (1948) және “Хованщина” (1950) опералары қойылды.

1940 — 50 ж. опера труппасында А.П. Иванов, Г.М. Нэлепп, П.Г. Лисициан, И.И. Масленникова, Е.В. Шумская, Г.Ф. Большаков, т.б. әншілер; балет труппасында Г.С. Уланова, О.В. Лепешинская, С.Г. Корень, В.А. Преображенский, т.б. бишілер; дирижерлер А.Ш. Мелик-Пашаев, М.Н. Жуков; реж. Л.В. Баратов; балетмейстер Л.М. Лавровский; суретшілер П.В. Вильямс, В.В. Дмитриев, т.б. қызмет етті. Театр ұжымы опера және балет өнері саласында жемісті еңбек етіп, шығарм. ізденіс жолында жоғары көркемдік табыстарға жетті.

20 ғасырдың 60 — 70-жылдары театр сахнасында әншілер И.К. Архипова, Г.П. Вишневская, З.И. Анджапаридзе, А.П. Огнивцев, Т.А. Милашкина, А.Ф. Ведерников, А.А. Эйзен, Е.В. Образцова, В.А. Атлантов, Ю.А. Мазурок; балет бишілері М.М. Плисецкая, Р.С. Стручкова, Н.В. Тимофеева, М.В. Кондратьева, Е.С. Максимова, В.В. Васильев, М.Э. Лиепа, Н.Б. Фадеечев, Н.И. Бессмертнова, М.Л. Лавровский; дирижерлер Е.В. Светланов, О.А. Димитриади, Г.Н. Рождественский, Ю.И. Симонов; бас реж. Б.А. Покровский; театр суретшілері В.Ф. Рындин, С.Б. Вирсаладзе, Н.Н. Золотарев жемісті еңбек етіп, өнер биігінен көрінді.

1976 ж. Үлкен театрдың 200 жылдығы аталып өтіп, ол екінші рет Ленин орденімен марапатталды. Театрдың опера труппасы гастрольдік сапармен Еуропа, Азия мен Американың 12 елінде, ал балет труппасы дүние жүзінің 30-дан астам елдерінде өнер көрсетті. Әр жылдары театр репертуарынан осы заманғы композиторлардың (Р.М. Глиэр, Д.Б. Кабалевский, С.С. Прокофьев, Д.Д. Шостакович, А.И. Хачатурян, Т.Н. Хренников, А.А. Холминов, К.В. Молчанов, Р.К. Шедрин, А.Г. Шнитке) таңдаулы туындылары орын алып, олар театр ұжымының зор табысын айқындады. Үлкен театр Қазақтың мемлекеттік академиялық опера және балет театры өнерінің өркендеп өсуіне игі әсер етті.

1936 ж. Үлкен театр сахнасында қазақ әдебиеті мен өнері онкүндігінің қорытынды концерті өтіп, оған К.Байсейітова бастаған көптеген қазақ мәдениетінің өкілдері қатысты. 2-дүниежүз. соғыс жылдары (1941 — 45) Үлкен театрдың атақты бишісі Г.С. Уланова Алматы қаласында болып, Қазақтың мемл. академ. опера және балет театрының қойылымдарына (А.Аданның “Жизель”, Чайковскийдің “Аққу көлі”, т.б.) қатысуы жас бишілерге балет өнерінің қыр-сырын меңгеру жолында үлкен шеберлік мектебіне айналды. 1943 ж. оған Қазақ КСР-інің халық артисі атағы берілді.

1953 ж. Үлкен театрдың әншісі Г.Ф. Большаков гастрольдік сапармен Қазақтың мемл. академ. опера және балет театры сахнасында өнер көрсетті. Сондай-ақ 1958, 1966 ж. қазақ әншілері Р.Жаманова, Е.Серкебаев, Үлкен театр труппасының құрамында Пуччинидің “Чио-Чио-Сан”, Чайковскийдің “Евгений Онегин”, “Иоланта” операларында басты партияларды орындады. Мәскеу қаласында Қазақ әдебиеті мен өнерінің 2-онкүндігін өткізу алдында Үлкен театрдың дирижері Б.Э. Хайкин, реж. Г.П. Ансимов пен хормейстер А.Б. Хазанов Алматы қаласына келіп, өз тұсынан өнер шеберлеріне көп көмек берді. Соның нәтижесінде Қазақтың мемл. академ. опера және балет театры опералар (мыс., А.Жұбанов пен Л.Хамиди, “Абай”, М.Төлебаев, “Біржан — Сара”) мен балеттерін (В.В. Великанов, “Қамбар — Назым”) Үлкен театрдың сахнасында қойып, мәскеулік көрермендердің зор құрметіне бөленді. 1969 жылдан қазақстандық өнер шебері Ф.Мансұров Үлкен театрда дирижерлік етті.

1978 ж. Алматы қаласына гастрольдік сапармен келген Үлкен театрдың шығарм. ұжымы ең таңдаулы опералары мен балеттерін көрсетсе, ал Қазақтың мемл. академ. опера және балет театры Мәскеу қаласындағы Үлкен театрдың сахнасынан өз спектакльдерін (Жұбанов пен Хамиди, “Абай”; Төлебаев, “Біржан — Сара”; Е.Г. Брусиловский, “Дударай”, Ғ.А. Жұбанова, “Еңлік — Кебек”; А.Серкебаев, “Ақсақ құлан”) қойды. Үлкен театрдың өнер шеберлері И.К. Архипова, И.С. Козловский, А.П. Огнивцев, М.М. Плисецкая, Н.Д. Шпиллер, т.б. қазақ әріптестерінің сахналық өнер шеберлігіне жоғары баға берді. 1924 жылдан Үлкен театрдың екі сахнасы — негізгі және бөлімшесі бар. Үлкен театрдың ғимараты Мәскеу қаласындағы аса сәулетті салынған архит. құрылыстар қатарынан орын алады. Театр үйі 2155 кісілік 5 ярусты көрермендер залынан тұрады. Залдың ұзындығы соңғы қатардың қабырғасынан оркестрге дейін 25 м, ені 26,3 м, биікт. 21 м болса, сахна порталы 20,5 17,8 м-ді құрайды, сахнаның алдыңғы жағынан түпкі қабырғасына дейін 23,5 м-ге жетеді. Үлкен театрда мерекелік салтанатты жиындар, мемл. және қоғамдық, т.б. мәдениет пен өнер күндеріне арналған әр алуан шаралар өкізіліп тұрады.[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том