Бүтін мен Бөлік

Бүтін мен бүлік — заттардың не оның бөліктерінің жиынтығы мен осы заттарды (бөліктерді) біріктіріп, оларға тән емес жаңа қасиеттер мен заңдылықтардың пайда болуына әкелетін байланыс арасындағы қарым-қатынасты білдіретін философиялық категориялар. Осы байланыс арқылы бүтіннің мәні ашылады, оған қатыстылық жағынан кейбір заттар бөлшектер ретінде көрінеді. Сондай-ақ, Бүтін мен бүлік категориялары танымның даму формасын да сипаттайды. Таным формасы, әдетте, бүтін туралы бөлшектелмеген түсініктен басталады да талдау барысында бүтінді бөлшектеуге көшеді және ойлаудағы объектіні нақты бүтін ретінде қайта қалпына келтіреді. Сонымен шын бүтіндік — бөлшектердің өзара қатынастары емес, қозғалыстағы субстанцияның не субьектінің өмір сүру және даму формалары. Бүтіндер — субстанцияның не субъектінің қажетті даму формалары, оның дамуының қажеті сатылары, дамудағы әрбір циклдің біршама аяқталу формалары. Сонымен бірге ол формалардың әрқайсысы құбылыстың ерекше табиғатының өзгеше бір даму формасы болып табылады. Бүтін мен бүлік мәселесі ежелгі заманнан-ақ белгілі болған (Платон, әсіресе Аристотель еңбектерінде) және сол кезден бері барлық елеулі философиялық еңбектерде сөз болып келеді. Классикалық неміс философиясында (Шеллинг, Гегель) органикалық емес (механикалық) және органикалық (өздігінен дамитын) бүтіннің айырмашылығы ажыратылды. Осыны ары қарай дамыта отырып, диалектикалық философиялық бағыт өкілдері негізгі (органикалық) бүтінді зерттеу принциптерін — абстрактылықтан нақтылыққа қарай өрлеудің әдісін, анализ бен синтезді диалектикалық тұрғыдан түсінуді тұжырымдады. Сонымен бірге теориялық тұжырымдар мен пәндердің объектілерге сындарлы көзқарасқа негізделген деректерін қорытындылады (биологиядағы интеграциялық деңгейлер тұжырымдамасы, генетикадағы, экологиядағы, физиологиядағы, психологиядағы, лингвистикадағы, т.б. зерттеулер). Жаңа көзқарас Бүтін мен бүлік диалектикасын тиімді түрде пайымдауға мүмкіндік берді. Бүтін жеке бөлшектерге тән емес, бірақ байланыстардың белгілі бір жүйесінде олардың өзара әрекеттері нәтижесінде пайда болатын жаңа сапалармен және қасиеттермен сипатталады. Қазіргі заманғы таным күрделі құбылыстарды да талдауға қабілетті. Мысалы, бүтіннен бұрын бөлшекті қалай тануға болады. Бұл мәселені шешу анализ бен синтездің диалектикалық тұрғыда көрінетін бірлігіне негізделеді. Бүтін мен бүліктерді тану бір мезгілде жүзеге асырылады: бөлшектерді бөліп көрсеткенде біз оны бүтіннің элементтері ретінде талдаймыз, ал синтез нәтижесінде бүтін диалектикалық тұрғыда ыдыратылған бөлшектерден тұратын нәрсе ретінде көрініс табады. Бүтін мен бүліктің өзара диалектикалық қарым-қатынасына талдау жасау ғылыми танымның маңызды методологиялық принциптерінің біріне жатады.