Виртуалды шындық
Виртуал шындық (ВШ, ағылш. virtual reality, яғни VR) — ақпарат технологиясы арқылы уақыт-кеңістік континиумы адам қалауына сай өзгертуден қалыптасқан жаңа жасанды елес әлемі. Ол "шындықтың" ішінде адам шынайы әлемге ұқсас, немесе одан мүлде өзгеше модельденген көп-мүмкіндікті тәжірибелерді бастан кешіре алады. Виртуалды шындық қолданбаларына ойын-сауық (әсіресе видеоойын), оқыту және жаттығу (мысалы медициналық, немесе әскери дайындық) және бизнес (мысалы, виртуалды кездесулер мен жиналыстар) секілділер кіреді. ВШ стиліндегі технологияның басқа ерекше түрлері ретінде Күшейтілген шындық (КШ) және Аралас шындық секілділерді айтуға болады, осы секілді "түрлі шындықтардың" біртұтас үйлесімі Ұлғайтылған шындық (ҰШ) деп аталады.[1]
Кезекте виртуалды шындықтың стандартты жүйесі ретінде Виртуалды шындық гарнитураларын (ВШГ), электронды көзілдіріктерді, немесе көп-жобалы жасанды орталарды (multi-projected environment) айтуға болады, олар шынайы кескіндерді, дыбыстарды және басқа сезімдерді жасап, пайдаланушының виртуалды ортадағы шынайы өмір сүруін симуляциялайды, сөйтіп ойын әсеріне және техникалық әсерлерге бөлейді. Виртуалды шындық жабдығын пайдаланған адам жасалымды (artificial) әлемді көре алады, оның ішінде қозғала алады, және виртуалды нәрселермен және мүмкіндіктермен әрекеттесе (interact) алады. Әдетте көз алдында шағын экраны бар, адам басына бекітілген дисплейден тұратын виртуалды шындық гарнитуралары арқылы түрлі әсерлер (effect) қалыптасады. Дегенмен, көп түрлі үлкен экрандары бар арнайы жобаланған бөлмелер арқылы да виртуалды шындық әсерін жасауға болады. Виртуалды шындық әдетте аудио және видео аңысын (кері байланыс, feedback) қамтиды, бірақ сонымен бірге хаптикалық (haptic, ұстау сезімі) технологиясы арқылы сезімдік және күштік аңысқа да мүмкіндік беріледі.
"Виртуалды шындық" ұғымында парадокс бар: логикалық пайымдау оны "қиял, иллюзия, ойжота, елес" деп есептеуге бейім болса, ол виртуалды шындық жағдайында сезім мүшелеріміз оны "шынайы" етіп Менге сезіндіреді, шындық ретінде қабылдайды. Әсіресе технологиялық мүлтіксіздену мен жетілудің арқасында виртуалды әлем мен шын әлемнің шекарасы барған сайын бұлдырап барады.[2][3]
Этимологиясы өңдеу
Сын есім ретіндегі "Виртуалды" (Virtual) сөзі 1400-ші жылдардың ортасынан бері "әлдебірдеңе шынайы, немесе факт болмаса да, оның мәні және әсері болуы" мағынасында қолданылып келеді.[4] "Виртуалды" термині 1959 жылдан бері қарай "физикалық ретінде өмір сүрмейтін, бірақ бағдарлама арқылы пайда болатын" деген компьютерлік мағынада қолданылып келеді.[4]
Сын есім ретіндегі "Виртуалды" (Virtual) сөзі қазір көбінесе тар мағынада ақпарат технологиясының жаңа мүмкіндіктерін сипаттауға қолданылатын болса да, оның дәстүрлі мағынасы әлдеқайда кең болып, сананың кез келген өзгертілген түрлерін көрсете береді. Мысалы, жүйке шатасуы, ішімдік пен шегімдіктен масаю, гипноздық күйге ену, наркоздалу, галлюцинация, түрмедегілер, сүңгуір кемедегілер секілді ұзақ уақыт тар кеңістікке қамалған кісілерде болатын тұйықталу психологиясы, тб-лар.
1938 жылы француз авангард драматургі Антонен Арто театрдағы кейіпкерлер мен заттардың иллюзиялы табиғатын "Le Theatre et son double" ("Театр және оның алмастырушысы") атты эсселер жинағында "фр. la réalité virtuelle" (виртуалды шындық) деп сипаттаған екен. ағылш. The Theatre and its Double[5] деген атпен жарияланған бұл кітаптың 1958 жылғы ағылшын тіліндегі аударма нұсқасы "виртуалды шындық" терминінің ең алғаш қолданылған нұсқасы есептеледі. Майрон Крюгер ұсынған "жасалымды шындық" (artificial reality) термині 1970 жылдардан бері қолданылып келеді. "Виртуалды шындық" термині ғылыми фантастикалық контексте алғаш рет Дэмиен Бродериктің 1982 жылғы «Иуда Мандала» романында қолданылған.
Медиадағы "виртуалды шындық" терминінің жалпыласуы Джарон Ланьенің еңбегі. Ол 1980-ші жылдардың соңында өзінің VPL Research фирмасында тұңғыш бизнес-деңгейдегі виртуалды шындық аппаратурасын құрастырған болатын. Ал, 1992 жылы "Шөп шабушы" (The Lawnmower Man) фильмі алғаш виртуалды шындық жүйелерін пайдалануымен ерекшеленді.[6]
Тағы қараңыз өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ "Get Ready to Hear a Lot More About 'XR'" (in en-us). Wired. 2019-05-01. ISSN 1059-1028. https://www.wired.com/story/what-is-xr/. Retrieved 2020-08-29.
- ↑ Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
- ↑ Мәдениеттану: жоғарғы оқу орнындары мен колледж студенттеріне арнлған оқулық. Алматы: Раритет, 2005.- 416 бет. ISBN 9965-663-71-8
- ↑ a b virtual | Search Online Etymology Dictionary.
- ↑ Antonin Artaud, The Theatre and its Double Trans. Mary Caroline Richards. (New York: Grove Weidenfeld, 1958).
- ↑ Faisal, Aldo (2017). "Computer science: Visionary of virtual reality". Nature 551 (7680): 298–299. Bibcode 2017Natur.551..298F. doi:10.1038/551298a.