Дауыс беру тәртібі

Дауыс беру тәртібі Президентті, Мәжіліс және мәслихаттар депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау жөніндегі дауыс беру сайлау куні жергілікті уақытпен таңгы сагат жетіден кешкі жиырмага дейін жүргізіледі. Сенат депутаттарын сайлау бойынша дауыс беру бір күн ішінде өткізіледі. Сайлау комиссиясы дауыс беруді бастайтын және аяқтайтын баска уақыт белгілеуге хакылы, бірақ бұл таңертеңгі алтыдан ерте, сағат жиырмадан кеш болмауы керек. Дауыс беру арнайы бөлінген үй-жайларда, жасырын дауыс беруге арналған кабиналармен жеткілікті мөлшерде жабдықталған, сайлау бюллетеньдерін беретін орындары белгіленген, дауыс беруге арналған жәшіктердің қойылуы, дауыс беретін адамдар оларға жасырын дауыс беретін кабиналар арқылы өтіп кететіндей болуы тиіс. Бұл ретте бақылаушылар, сенім білдірілген адамдар, бұкаралық ақпарат кұралдарының өкілдері мен сайлау комиссиясы мүшелеріне сайлау жәшіктеріне, жасырын дауыс беруге арналған кабиналарға кіруді және шығуды бақылауына жағдай жасалуы қажет. Сайлау өткізілетін күні сайлау үрдісіне қатысы жоқ бөтен тұлғалардың сайлау учаскесінде болуына тыйым салынады.

Дауыс беруді ұйымдастыру және өткізу

Әрбір сайлаушы тек қана өзі дауыс береді: дауыс беру құқығын басқа адамға беруге және сол сияқты басқа адам үшін дауыс беруге тыйым салынады. Дауыс беруге арналған бюллетеньдер сайлаушыларға сайлаушылар тізімдері негізінде сайлаушының жеке басын куәландыратын құжатын көрсетуі бойынша беріледі. Сайлаушы тізімге бюллетеньдерді алғандығы туралы қол кояды. Жекелеген сайлаушылар денсаулық жағдайына, отбасының сырқат мүшесіне күтім жасау себебіне байланысты дауыс беруге келе алмаған жағдайда, учаскелік сайлау комиссиясы олардың дауыс беру күні жергілікті уақыт бойынша сагат он екіден кешіктірмей беретін жазбаша өтініші бойынша, осы сайлаушылардың тұрған жерінде дауыс беруін ұйымдастыруы тиіс. Сайлау бюллетеньдері жасырын дауыс беруге арналған кабиналарда толтырылады. Оларды толтыру кезінде дауыс берушіден басқа кімнің болса да кіріп тұруына тыйым салынады. Бюллетеньдерді өз бетінше толтыруға мүмкіндігі жоқ сайлаушы өзі сенетін адамның көмегін пайдалануға құқылы (сайлау комиссиясының мүшесі, мәслихат, әкімдіктің лауазымды тұлғалары, кандидаттың сенім білдірген адамы, БАҚ-ның журналистері, бақылаушылардан басқа). Мұндай жағдайда ондай тұлғанық аты-жөні сайлаушылар тізіміне тіркеліп, тұсына сайлаушының бюллетень алғандығы жөнінде қол қояды. Сайлаушы өзі дауыс беретін кандидат тегінің оң жағындағы бос шаршының ішіне қаламмен кез келген белгі соғады. Партияның атаулары бар бюллетенъде өзі жақтап дауыс беретін саяси партия атауының оң жағындағы бос шаршыға қаламмен кез келген белгі кояды. Сондай-ақ бюллетеньге қарындашпен белгі қоюға, оған қандай да болмасын түзетулер енгізуге жол берілмейді. Белгі қойылған бюллетеньді сайлаушы дауыс беруге арналған жәшікке салады.

Бақылаушылар

Дауыс беру үрдісінде заң бұзушылықтар болмауы және заңның барлық талаптары орындалуы үшін әрбір саяси партиядан, қоғамдық бірлестіктерден, коммерциялық емес ұйымдардан бір-бірден бақылаушылардың қатысуы карастырылған. Қазақстан Республикасының кәмелеттік жасқа толған кез келген азаматы бақылаушы бола алады, оның өкілеттігі жазбаша нысанда берілген куәлік арқылы расталады. Аталған құжат оны берген ұйымның мөрі арқылы расталады. Бақылаушылардың қызметін ұйымдастыру мен қаржылық камтамасыз ету, осы бақылаушыларды жіберіп отырған тараптардың есебінен жүзеге асады. Сонымен қатар сайлауға халықаралық бақылаушылар да қатыса алады, олардың санына шек қойылмайды. Бақылаушылардың негізгі құқықтарына тоқталайық. Сонымен бақылаушылар:

• сайлау үрдісінің барлық сатыларына қатысуға, сайлау комиссиясының сайлау үрдісіне қатысты кез келген ақпаратты алуға, сайлаушылар тізімімен танысуға;
• дауыс беру барысын, дауыстарды санау және дауыс беру нәтижелерін рәсімдеу, барлық аталған рәсімдерді анық көру мүмкіндігін қамтамасыз ететін жағдайларды байқауға;
• учаскелік сайлау комиссияларының мүшелері пайдаланылмаған сайлау бюллетеньдерін есептеу мен жою кезінде қатысуға;
• дауыс беру барысында және оның қорытындыларын шығаруға кедергі жасамай, фото, дыбыс және бейнежазбалар жасауға;
• сайлау комиссиясы мүшелерінің назарын "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конститудиялық заңы талаптарының бұзылғандығына аударуға, оларға заң бұзушылықтар туралы тиісті жазбаша өтініштер, актілер табыс етуге және табыс еткендігі туралы белгі соқтыруға құқылы (сайлау комиссиясының төрағасы, оны алмастыратын адам олардың талаптарын дауыстарды санау хаттамасына өздері жасаған актіні қоса беруге міндетті);
• тиісті сайлау комиссиясының және оның мүшелерінің әрекеті (әрекетсіздігі) туралы одан жоғары тұрған сайлау комиссиясына және сотқа шағымдануға құқылы.

Бақылаушы мыналарды:

• сайлау үрдісіне, сайлау комиссияларының дауыстарды санау және шешім қабылдау рәсіміне араласпауға;
• сайлау комиссиясының жұмысына кедергі келтіретін іс-әрекеттер жасамауға;
• сайлау учаскесінде тиісті сайлау комиссиясы белгілеген мінез-құлық ережелерін сактау жөніндегі сайлау комиссиясы мүшелерінің талаптарын орындауға міндетті.

Электрондық сайлау жуйесін пайдаланып сайлау өткізудің ерекшеліктері

Сайлау өткізу кезінде сайлаушылардың тізімін жасау, дауыс беру, дауыс беру қорытындыларын белгілеу және сайлау нәтижесін анықтау үшін сайлау округі аумағында электрондык сайлау жүйесі пайдаланылуы мүмкін. Электрондық сайлау жүйесі — сайлауға әзірлену мен оны өткізу кезінде ақпараттың үрдістерді автоматтандыруға арналған ақпараттың технологиялардың, ақпараттық желілердің және оларды бағдарламалық-техникалық қамтамасыз ету құралы электрондық сайлау жүйесін пайдаланып сайлау өткізгенде, дауыс беру электронды сайлау бюллетені арқылы жүргізіледі. Электронды сайлау бюллетені арқылы дауыс бергенде сайлаушы сайлау бюллетенінен өзі дауыс бергісі келетін кандидаттың аты-жөнін табады және соған дауыс бергенін растайды. Сайлаушы саяси партия үшін дауыс берген кезде электрондың дауыс беруге арналған күрылғыны баскару элементтерін пайдалану жолымен өзі дауыс бергісі келетін саяси партияның аталуын табады және соған дауыс бергенін растайды.

Дауыстарды санау

Президент, Мәжіліс және мәслихат депутаттарын, жергілікті баскару органының мүшелерін сайлау өткізілгенде дауыстарды санау жергілікті уақыт бойытиа кешкі сагат жиырмада басталады. Дауыс беруді өткізудің уақыты өзгерген жағдайда, дауыстарды санау дауыс беру аяқталған соң жүргізіледі. Дауыс беруге арналған жәшіктерді төраға дауыс берудің аяқталғандығы туралы хабарлағаннан кейін тиісті сайлау комиссиясы ашуға тиіс. Дауыс беру аяқталғанға дейін жәшіктерді ашуға тыйым салынады. Дауыс беру аякталған соң, бюлеттеньдер салынған жәшіктерді ашканға дейін, учаскелік сайлау комиссиясы сайлаушылардың тізімдері бойынша бюллетеньдер алған сайлаушылардың есебін жүргізеді және олардың жалпы санын анықтайды. Учаскелік сайлау комиссиясының төрағасы немесе оның орнындағы комиссия мүшесі санау нәтижелерін жария етеді және оларды дауыс беру нәтижелері туралы хаттамаға енгізеді. Пайдаланылмаған барлық бюллетеньдерді тиісті сайлау комиссиясы санайды және жояды. Дауыстарды санау, сайлау комиссиясының мүшелері дауыс беру қорытындысы анықталғанға дейін үзіліссіз жүргізіледі. Сайлау қорытындыларының мәліметі дауыстарды санау кезінде қатысқан адамдарға мәлімделеді. Сайлау учаскесінде дауыстарды санау уақыты санау басталған кезден бастап он екі сағаттан аспауы қажет. Дауыс беруге арналған үй-жайдағы санау жүргізілетін үстелдер учаскелік сайлау комиссиялары мүшелерінің іс-әрекетін үй-жайдағы қатысушы барлық адамдардың көріп отыруы қамтамасыз етілетіндей етіп орналастырылады. Дауыстарды санау кезінде қатысатын сенім білдірілген адамдар мен бақылаушылар дауыстарды санау бюллетеньдеріндегі белгілердің көрініп тұруы қамтамасыз етілетіндей қашықтықтан жағдайды байқап тұрады. Сайлау бюллетеньдерін санау кезінде комиссия төрағасы немесе комиссияның белгілі бір мүшесі қатысушыларға сайлау бюллетенін көрсетеді және сайлаушының ерік білдіруін жариялайды. Дауыстарды санау әрбір кандидат, әрбір саяси партия бойынша жеке-жеке жүргізіледі. Сондықтан бюллетеньдер әрбір кандидаттың, партиялық тізім бойынша ұсынылған саяси партияның жеке қатарына жиналады. Жарамсыз бюллетеньдер дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың бюллетеньдерінің қатарынан алынып тасталады. Мына бюллетеньдер:

• белгіленбеген;
• тиісті сайлау комиссиясы мүшесінің қолы қойылмаған;
• бір кандидаттан артық, бір саяси партиядан артық;
• белгіні қарындашпен қойған, түзету және бұрмалау іздері бар, сондай-ақ сайлаушылардың ерік білдіруін анықтау мүмкін емес бюллетеньдер жарамсыз деп танылады.

Дауыстарды санау нәтижелерін учаскелік сайлау комиссиясы қарап, хаттамаға түсіреді, оларға сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелері кол кояды. Хаттаманық көшірмесі жалпы жұрттың танысуы үшін сайлау учаскесінің үй-жайындағы арнайы белгіленген орындарға дереу ілінеді және осы үй-жайда екі күн бойы тұрады. Электрондық дауыс беруді пайдаланған кезде дауыстарды санау электронды сайлау жүйесімен жүргізіледі. Сайлау учаскесінде электрондык дауыс беру нәтижелері туралы ақпарат электрондық жүйемен хаттамаға енгізіліп, ол комиссия мүшелерінің электрондык цифрлың колтаңбасымен расталады. Электрондык хаттаманық қағазға түсірілген көшірмесі сайлау учаскесінің үй-жайында жалпы жұрттың танысуы үшін арнайы белгіленген орынға ілінеді және үй-жайда екі күн бойы тұрады.

Дауыс берудің қорытындылары

Президент, Парламент депутаттарына дауыс берудің соңғы қорытындыларын — Орталық сайлау комиссиясы, мәслихат және жергілікті өзін-өзі басқару депутаттарының сайлау қорытындыларын соларға сәйкес аумақтық сайлау комиссиялары анықтайды. Сайлау қорытындылары туралы хабарларды сайлау комиссиялары бұқаралық ақпарат құралдарында жариялайды. Сайлау округтері бойынша сайлау қорытындыларын шығаруға электронды сайлау жүйесін пайдаланғанда, Орталық сайлау комиссиясы электрондың хаттама негізінде анықтап, соған сәйкес сайлау комиссияларына хабарлайды. Сайлау комиссиялары сайланғандарды: Президент, Парламент, мәслихат депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдары мүшелерін жеті күн мерзімде тіркейді. Орталық сайлау комиссиясының төрағасы Республика Президенті қызметке кіріскенде оған қызметіне сәйкес куәлік пен төсіне тағатын белгіні тапсырады. Орталық сайлау комиссиясы Республика Парламенті депутаттарының сайлау қорытындылары бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланғаннан кейін әрбір депутатка куәлік пен төске тағатын белгілерді тапсырады. Лайыкталған аумактық сайлау комиссиялары мәслихат депутаттарының тізімі бұқаралық, ақпарат құралдарында жарияланған соң — олардың өркайсысына мәслихат депутаты куәлігі мен төсіне тағатын белгі береді. Сонымен, дауыс беру арнайы бөлінген үй-жайларда өткізіледі. Сайлау өткізілетін күні сайлау үрдісіне қатысы жоқ бөтен тұлғалардың сайлау учаскесінде болуына тыйым салынады. Дауыс беретін күні әрбір кандидаттан, саяси партиядан, қоғамдық бірлестіктерден, коммерциялық емес ұйымдардан бір-бірден бақылаушылар қатыса алады. Халықаралық бақылаушылар санына заңмен шек қойылмайды. Дауыс беру үрдісін қадағалау — сайлау нәтижесінің заңдылығын камтамасыз ету кеігілдігі.