Есенбұқа

Есенбұқа , Исан Бұға — Моғолстан билеушісі (1429 — 61/62). Шағатай әулетінен шыққан. Ата тегі: Шыңғыс хан — Шағатай — Мамкан — Қара Исун — Барақ — Даводж — Шер Әли оғлан — Уәйіс хан — Есенбұқа Уәйіс хан қайтыс болған соң, оның екі ұлы Жүніс пен Есенбұқа арасында билік үшін күрес болып, соңғысы 1429 ж. жергілікті тайпа көсемдерінің және әмірлердің қолдауымен билік басына келеді. Есенбұқа көп ұзамай тұрфандық Темірді өзіне найб етіп аламын деп, қол астындағы әмірлердің қарсылығына ұшырайды. Есенбұқа билік еткен алғашқы жылдары Моғолстанда орталық билік әлсіреп, хан беделі төмендеді. Есенбұқа дулат тайпасынан шыққан Әмір Сайид Әлидің көмегімен Шығыс Түркістандағы Ақсу қаласына бекінеді. Үз беделін нығайтып алған соң, алғашында Түркістан, Сайрам, Ташкент аймағына (1450 — 51), кейін Әндіжан өңіріне (1453 — 55) шапқыншылық жорықтар жасайды. Әмір Темір әулетінен шыққан Мауераннахр билеушісі Әбу Сайид мырза Хорасан бағытындағы саясатын жемісті жүргізу үшін және Мауераннахрдың шығыс шекарасын Есенбұқаның жорықтарынан қорғау мақсатында Есенбұқаның ағасы Жүністі оған қарсы пайдаланды. Жүніске Әндіжан өңірінен жер беріп, Есенбұқаның иелігіндегі жерлерге қауіп туғызады. Шамамен 1457 — 58 ж. Әбілхайыр ханнан бөлініп, өзіне көшіп келген Керей мен Жәнібек хандарға Есенбұқа Шу бойы мен Қозы Басы өңірін беріп, оларды өзіне тосқауыл әрі одақтас етеді. 1458 — 60 жылы Жүніс ханның Есенбұқаға қарсы жасаған жорығы сәтсіз аяқталады. “Тарих-и Рашиди” дерегі бойынша, Есенбұқа 1461/62 ж. қайтыс болған. Есенбұқа қайтыс болған соң, Шығыс Түркістанда оның ұлы Дос Мұхаммед хандық құрған (1461/62 — 69). 1469 жылдан бастап Моғолстандағы билік Жүніс ханның қолына көшеді.

Сілтемелер

Қазақ энциклопедиясы III том 12 тарау