Жадау

Жадау, жүдеп-жадау. Тілімізде жеке тұрып та, сондай-ақ қос сөз құрамында да қолданыла береді. Жеке тұрғандағы мағынасымен қос сөз құрамындағы берер ұғым арасында, түсіндірме сөздіктің баяндауынша, айырмашылық жоқтың қасы. Дәлірек айтқанда, жадау-арық, жүдеу, ал «жүдеп-жадау»— еті жұқарып арықтаған, жүдеген; күйі кеткен мағыналарын білдіреді: «...Мадай қойлар тізеден су кешіп, әрең жылжып келеді» (Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов, Кездес. кет.) немесе «...Қайтпегенде солар жүдеп-жадамайды» (Ерғалиев).

«Жадау» сөзінің тарихы, төркіні туралы бұрынғы бір сөздікте де әңгіме болған. Онда сөздің түп төркінін баршамызға аян «жаяу» сөзімен байланыстырған. Автор келтірген дәлелдерді баяндау көп орын алатын болғандықтан тоқталмаймыз. Біз ол пікірмен келісе алмағандықтан, өз тарапымыздан кейбір тілдік деректер бойынша басқаша дәлелдеуге беттедік. «Жадау» сөзі «жаяу» тұлғасының дыбыстық өзгеріске түсуі арқылы пайда болмағандығын тек түркі тілдері емес, басқа моңғол, тунгус-маньчур топтарына жататын тілдердің деректері арқылы дәлелдеу қиынға соқпайды. Түркі тілдерінің ішінде қырғызша: «жада» сөзінің бір мағынасы — әлсіз, шаршаған, хакас тілінде: чадап — әрең, зорға мағынасында көрінеді де, мұнда да «шаршау» әсерінен пайда болған іс-қимыл әрекеті көрінеді. Ал моңғол тілінде: ядруу немесе чадан ядан — әзер, әрең мағыналарын иеленсе, маньчжур тілінде: шада —шаршау, қалжырау, әлсіздену дегенді ұғындырады. Осы деректерге назар аударсақ «жүдеу» мен «жадау» арасында мағына жағынан айырмасы барлығын ажырату қиын емес. «Жүдеудің» дәл мағынасы —еті жұқарып, арықтау болса, ал «жадаудың» мағынасы жүдеудің нәтижесінен туған — шаршау, әлсіреу, әрең қозғалысқа түспек. Демек, «жадау» — себептен туған салдар. Осы жағынан да «жадаудың» «жаяу» сөзімен байланысы бар деген пікір онша нанымды бола бермес деген ойдамыз. Егер бұл көзқарасты қолдасақ, жадау — жаяу жүрудің ең басты себебі болмақ та, басқа іс-әрекеттен адам не басқа жан иелері жүдеп-жадауға ұшырамайтын сияқты көрінбек.