Жолан Төлеұлы

Жолан Төлеұлы' – батыр, Төле бидің баласы.

Дулат тайпасының Жаныс руынан.

Жолан қазақ жерлерін жоңғарлардан азат ету кезіндегі бірқатар шайқастарға қатысқан. Екі рет Жоңғар қонтайшыларының қолында аманатта болып, ғұмырының 14 жылын сонда өткізген. Жолан көршілес қырғыз халқымен арадағы даулы мәселелерді шешуге ат салысып, мәмлегерлік қызмет те атқарған. 1758 жылы Цин империясына Хангелді батырдың інісі Пұсырман би мен Меңнияз би, Жолан батыр бастап үшеуі қытай еліне елшілікке барған. Бұлардың осы сапарын сол заманның салт-дәстүрі бойынша италияндық суретші Джузеппе Кастильони салыпты. Бұл жайында «Мәдени Мұра» мемлекеттік бағдарламасы бойынша Алматы «Дайк-Пресс» баспасынан 2005 жылы жарық көрген «Қазақстан Тарихы туралы Қытай деректемелері» атты кітаптың ІІ-ІІІ томында берілген. Ол кітапта: - "Міне биыл Төле бидің жасы 93-ке келді, Хангелді болса, ол да 70 жасқа толған, сондықтан олар өздері ұзақ жол жүре алмайды. Осыны ескере отырып, біз, Әбілпейіз хан, Төле би, Хангелді және Сасық би ақылдаса келіп, Төле бидің ұлы Жолдан мен Хангелдінің аталас бауыры Босұрманды /мұсылман, пұсырман/ елші етіп жіберіп, біздің атамыздан патшамен дидарласып келсін деген шешімге келдік. Олар өздерімен бірге патшаға беретін сыйлық ретіндегі 3 бөлік ат (Үш үйір атты мңзеп отыр) пен амбанға (Губернатор) беретін сыйлық ретіндегі 1 бөлік атты апармақ" - деп жазылған.

Жолан бұл  елшілік сапарында  қытайдың Шианлұң патшасына көп тарту-таралғымен бiрге қазақтардың мемлекет ретiндегi мүдделiк аманатын апарады, Қазақ елшiлерiн Шианлұң патшасы Бежiн (Пекин) қаласында қабылдайды. Жоланның ұтқыр сөздерiне разы болған патша олардың барлық ұсынысын қабыл алған. Онда Жолан тарапынан мынадай ұсыныстар қойылған; а) Жоңғар Алатауының шығыс бөктерi (қазiргi Шыңжан өлкесi) мен Тарбағатайдың арғы жағындағы кең алап – қазақ даласы боп танылсын; ә) Жоңғариядағы таққа таласқан Әмiрсананың көтерiлiсi арқылы туындағын қазақ-қытай соғысы тоқтатылсын; б) Екi ел өз алдарына бейтарап мемлекет екендiгi танылсын: Екі ел арасында сауда керуендері мен көші-қон жұмыстары еркін іске ассын!» Жоланның ұтқыр сөздерiне ырза болған Шианлұң патшасы оған көп сыйлық берiп, шығарып салады. Бұл туралы Қытайдың «Шианлұң жылнамасының тарихында: «23- жылдың 11-айында батыс бөлiк қазақтардан келген елшiлер Жолан мен Мұсырманға және бұрыттардың елшiсi Ноқы қатарлы адамдарға 1000 сәрi күмiс ақша сыйлады» деп жазылған. Олардың 23-жылының 11-айы – бiздiңше 1758 жылдың қарашасы. 

Тарихта алып аждаһа атанған Қытай мемлекетiнiң басшысымен осындай келiсiмге келу, әлбетте, оңай шаруа болмағаны анық. Бiрақ Жолан мұның үдесiнен шыққан. Осы ерлiгiнiң өзi-ақ, оның есiмiн қазақ тарихының бетiне алтын әрiптермен жазуға жеткiлiктi. Бұл сапардағы әңгiмелер мен түзiлген келiсiм-шарттар тұтас бiр кiтапқа арқау боларлық дүние. Міне, Жолан Төлеұлы осындай тұлға болған.

Ал парижден табылған құнды суреттің фотокөшірмесін қазақ топырағына әкелген профессор Меруерт Әбусейітова болса, тарихын салыстыра зерттеп, 1758 жылы Жоңғар хандығы талқандалғаннан кейін Цин императорына елшілікке барған Жолан Төлеұлы бастаған Пұсырман би мен Меңнияз қожа екенін анықтаған профессор Сейітқали Мәдуанов. Фотокөшірмені жасаған суретші Асейн Жұмабеков, ал жоба жетекшісі айтулы өнер шебері Ерболат Төлепбай. Сол секілді, ұлттық тарихқа қосылған дүниені елге жеткізіп, игілікке жарату ісін ұйымдастырған азамат Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жоланның тікелей ұрпағы Мүсілімбай Дайырбеков екенін де айта кетуіміз керек. Жолан батырдың Баба, Жәнібек, Байгел, Жақабай, Жайылмас, Оратан, Бостан есімді ұлдары болғандығы белгілі. 1906 жылы Сайрамсу бойына келімсектердің қоныстаныуына қарсы шыққан Досалы би Жоланның тікелей ұрпағы. Жоланның бәйбішесі Данагүл де ақылы дария дана әйел болған. Ол туралы ел аузында көп әңгімелер сақталған.

Төле бидің дана келіні һәм қырық қарақшы. 

Атақты Төле би: «Балама әйелді өзім таңдап алып беремін. Байдың байлығына қызықпаймын, бидің билігіне қызықпаймын, асыл пышақ қап түбінде жатпайды, деген. Келінім ақылды болса, ұлымның елге даңқы кетеді. Би түскендей үй болу әйелден. Әйелі жақсы болмай ер оңбайды? Ердің бақытын кетіретін де әйел, ерге бақыт әперетін де әйел». Осындай ой құшағында жүрген Төле биге Түрікмен елінен елші келіп: ─ Бір жылдан бері бітпей жатқан дауымыз бар еді, соған билік жасаңыз, – деп шақырады. Жер шалғай болса да Төле би Түрікмен еліне барып, дауласқан екі жақты татуластырып қайтады. Аттары болдырып, шөлдеп-шөліркеп келе жатқан жолаушылардың алдынан бір топ атты қыз-келіншек көрінеді. Ол топтың ішінде Данагүл дейтін кедейдің қызы да бар еді. Жалғыз көк шолақ атына мініп, байдың қыздарымен тойдан қайтқан беті еді деседі. ─ Әй, қыздар, тоқтаңыздар, аттарыңыздың басын тартыңыздар. Жоғарыдан бір қатар аттылар келе жатыр, алдынан кесе-көлденең өтпейік, үлкен кісілер болса батасын алып, алғысына бөленейік. Атты кісілер алдымыздан кесіп өтсін. Сонан соң жүрсек те ауылымызға жетерміз, – дейді Данагүл. Қызыл-жасыл киген қыздар жол кеспей иіріліп тұрып қалды. Топ алдындағы Төле би мұны алыстан көріп, байқап келе жатады. Қыздардың алдарынан өтіп, ұзап кеткен соң, қасындағы жолдастарының біреуіне: ─ Анау алдымызды кеспей кейіндеп қалған қыздарды шақырып келші,- депті. Ол шауып барып, қыздарды шақырып келді. Жақындай бергенде Данагүл атынан түсіп жаяулап: ─ Қыздар, бәріңіз де аттан түсіңіздер. Жаяу барып сәлем берелік. Үлкен кісіларге атпен тасыраңдап жетіп барып сәлем бергеніміз ұят – дейді. Барлық қыз аттан түсті. Жаяу жүріп келіп, бәрі басын иіп, сәлем берді. Төле би: ─ Қарақтарым, өркендерің өссін, бақытты болыңдар қай ауылдың баласысыңдар,- дейді қуанып. ─ Сыйқым ауылының баласы едік. ─ Сендер алыстан бізді көріп, тосып тұрдыңдар. Әлдеқашан өтіп кететін уақыттарың болып еді. Не себептен тостыңдар соны айтыңдар? Қыздар жауап таба алмай Данагүлге қарады. Ол: ─ Аталар, біз сіздерді алыстан көріп, араларында ер бастаған батыр бар шығар, сол ерге ақыл айтқан ақсақалы бар шығар. Үлкен кісілердің батасын алалық, жақсыны көрмек үшін, көрмеген аталарымыз болса көрелік. Аты-жөнін білейік деп тосып тұрдық, – дейді. ─ Қарағым, сенің атың кім? -дейді Төле би. ─ Атым Данагүл, ата. ─ Әкеңнің аты кім? ─ Әкемнің аты Алакөз. ─ Жақсы, шырақтарым, өркендерің өссін, құдай тілеулеріңді берсін. Жарайды енді, аттарыңа мініңдер, – деп Төле би батасын беріп жүріп кетті. ─ Тарт Сыйқым ауылына,-дейді былай шыға бере жолдастарына. Сыйқым ауылына жақындап келгенде бір серігін шаптырды. ─ Бар Алакөзге, ауқатты адам ба екен, нашар адам ба екен? Қандай адам екен? Хал-жайын біліп, біз жеткенше қайта орал. Орта жастағы әйел шапқыншыға шидің ішінен бір тостаған айран ұсынды. Шөлдеп келген адам айранды тұшына жұтып, басын көтере бергенде, үйге ұзын бойлы отыз бес-қырықтың ар жақ, бері жағындағы жігіт ағасы кіріп келді. ─ Ассалаумагалейкум! ─ Уағалейкумсалам! Иә, Алакөз деген сіз боласыз ба? ─ Мен боламын. ─ Үйіңе мейман келеді. Төле биді білесіз бе? ─ Ойбай білмегенде ше? Оныңыз не дегеніңіз? Төкеңді кім білмейді. Ол кісіні бүкіл қазақ түгілі өзбек, қырғыз, қарақалпақ, түркімен түгел біледі емес пе? Шапқыншы қайта шауып кетті. Алакөз де атына мінді. Келін сәлем беріп, Төле биді серіктерімен үйіне әкеп түсіреді. Алаша киіз жетпегенге қамыс төседі. Үй кісіге толды. Жалғыз сиырының айранына суды қосып жіберіп шалап жасап, бір-бір тостағыннан сусын ұсынды. Біреулерді жүгіртіп, байлардың үйінен самауыр, қарызға нан алдырды. Ауыл хабарланып, жиналып қалды. «Ой, Алакөздің үйіне Төле би келіп түсті. Қасында бір топ жолдасы бар», деген хабар байға да жетті. Домаланып ол да келді. Келіп, «О, Төке» деп сәлем беріп шұрылдасып жатыр. ─ Төке, біздің үйге неге түспедіңіз? Мынау балаңызды ұялтқаныңыз қалай? ─ Халқым үшін, кедейлерді есіме алмасам, онда әділет бола ма? Байға жақ боп кедейдің ақысын жібермесем, онда жұрт әділетті деп айтар ма еді!? Мейірімім түсіп мына Алакөздің үйіне қонақ болғым келді. Ал енді бәрің бірдей ағайынсыңдар ғой, құрметтерің болса істей беріңдер. Мал сойылып, ауыл адамдарының бірсыпырасы жиналып, әңгіме тындап, Төкеңмен бірге отырды. Табаққа бата беріп болғаннан кейін жерде Төле би басты қасқалап пышақпен кесті де, бір ұртын өзі аузына салды. Бір құлағы мен таңдайын алып: ─ Қарағым, Данагүл, келші өз қолымнан ұсынайын. Құлақ пен таңдай бергенім, айттырмай біліп, өсиетімді жұртқа жайып жүретін балам бол, міне, – деп ұсынды. Данагүл келіп еңкейіп, қолына алып: ─ Рахмет ата. Айтқаныңыз қабыл болсын, – дейді басын иіп. Жолаушылар қонақ болып жатты. Таң атты. Шай ішіп отырғанда Төле би: ─ Оу жігіттер, мына Алакөз мырзамен құда болғым келіп отыр. Данагүл балама мейірімім түсті. Бұйрық болса, бала етіп алсам деп отырмын. Мен де кедей адаммын. Алакөз де кедей адам. Қоралап айдап беретін малым жоқ. Сондықтан мұныкі менікі, менікі мұныкі. Екеумізге екі бала ортақ. Ниетім қалыс. Қабыл көрсең, Алакөз қарағым, тапқанымыз екі баланыкі, – дейді. Алакөз әйелі екеуі орнынан ұшып түрегеп жылап қоя берді. ─ Би аға, бүйтіп дүниеге келіп, бізге бала бітіп, ол баламызға сіз секілді адамның мейірі түсіп, үйімізге келіп құда болады. Би аға өле-өлгенше баламыз сіздікі. Ерлі-байлы екеуміздің мал-жанымыз да осы баланың жолында. Сіз бізді елегеніңізге, осынша мейірманшылықпен бізге мейіріңіздің түскеніне ризамын. ─ Ал ендеше олай болса, мінеки, балам Бәйдібектің батасы болсын, әумин. Қолынды жәй: «Ақылды, абыройлы, мейірлі, рақымды, кішіпейіл, киелі, айтқаны әділ, тілегі қабыл, өмір-жасы ұзақ, халқына қадірлі, жұртына сүйкімді, әке-шеше, туыс-туғанына жағымды, арты үбірлі-шүбірлі, алды қоқырлы, нәсіпті болсін. Аллауәкпар!» – деп бата береді. Арада ай өтпей Төле би Данагүлді ауылына келін етіп түсірді. Келіні өзінің ойынан шығып, күткендегідей болды. ─ Балам, Данагүлім, өзімнің ұлым қандай болса, сондай болып жүре бер. Атаға көрінбей қашып кетуді қой. Ол ескірген әдет. Мен болсам, халық үшін жүрген адаммын. Көбінесе түзде жүремін. Үйдің, ауыл-абаның, бәрінің ақылшысы өзің бол, шырағым. Шаруаны да өзің басқар. Тізгін-шылбырды қолыңа ал – деп келінін қызындай көріп, титтей нәрсе болса, ақылдасып отыратын болады. Бір жақтан жолаушылап келсе үлкен кісідей келініне көрген-білгенін айтып, сұрақ қоя сынап, ауылдағы шаруаның жайын әңгімелетіп, үнсіз тындап отырады екен. Көп ұзамай-ақ келіні ел аузына ілікті. ─ О, Төле би тегін кісі емес қой. Келінді тауып алды. Шүкірлік, келіні ауыл-аймақ, ағайын-ата туғанға түгел ақыл беруге жарайды, – десті жұрт. Төкең сыртта алты алашқа билік айтса, келіні ауылдағы ағайын-туғанға билік етті.

Төле бидің қырық қарақшыға тап болуы!!!!!!

Бірде Төле би алыстағы жекжатыны туысшылап барып, атқосшысы екеуі ғана қайтады.

─ Қайсы жолмен жүрсек екен? Бір жол бар шөл жағалап кетеді. Ол төте жол. Қызылқұмды кесіп ел жағалап он күн жүргенше, шөлмен кетсек ауылға төрт-бес күнде барамыз. Осының қайсысымен жүреміз? – дейді жолдасы. ─ О, батырым, қарын ашпай тамақ тәтті болмайды. Жолаушы жүрмей, ер қадірлі болмайды. Қиыншылық көріп, қарның ашпай ас қадірін білмейсің. Жаяушылық көрмесең ат қадірің білмейсің. Ел жағалап жүрміз ғой. Салт аттылымыз, сабау қамшылымыз. Төтелеп тартып, шөлмен жүріп көрелік. Азар болса, үш-төрт күн далаға түнерміз немесе малшыға түнерміз. Малшы кезекпесе аңшыға түнерміз. Тәуекел, шөлмен төте тарталық,-дейді би. Екеуі шөлмен тартты. Елден шығып, екі қонып, үш қонып келе жатты. Бұлар келе жатқан шөлді қырық қарақшының жайлап жүрген кезі еді. Олар кезіккенді тонап, елден мал ұрлап, ешкімге маза бермей жүрген қарақшылар. Үшінші күні Төле би жолдасы екеуі қырық қарақшыға тап болды. Бас салып, сөз сөйлеуге мұрша бермей, қолға түсіреді. Олар қолға түскен адамның Төле би екенін білген жоқ. Атын тартып алып, киімін тонап, екеуін шөлге тастайтын болды. Төкен өзінің кім екенің айтпады. ─ Әй, жігіттер, сендер бәріңде батырсыңдар. Сендерге мал керек пе, жан керек пе? Жан керек болса бір шал мен бір жігітті өлтіріңдер де ат-тонын алындар. Ал, енді, мал керек болса, мен бір қора мал берейін. Екеумізді босатыңдар. ─ Бізге, әрине, мал керек. Біз осы шөлде не үшін жүрміз? Мал үшін жүрміз. Қара басың қалқиып малды қайтып бересің? – дейді. ─ Менің малым көп бай адаммын. Жүз түйем, жүз жылқым бар, қатын, бала-шағам бар. Жасым алпыстан асты. Маған жанымнан мал артық па? Өлсем артымда қалмай ма? Оның ебін өзім айтайын. Ақылыңа сыйса тыңда. Мен ауылыма хат жазайын. Кенже ұлыма құда түсіп біреудің кызын әпермек болдым. Соған қырық құнан атан, жиырма бура, сегіз ақ бас атаным бар еді. Соны берсін. Оң босағамда көмген алтыным, сол босағамда күмісім бар еді. Өзімнен басқа адам білмеуші еді, – деп Төле би қарақшының басшысына қарады. ─ Алтын қадірлі ме, күміс қадірлі ме? ─ Ой, алтын қадірлі. Алтыныңыз болса алтыныңызды жіберсін деңіз, – деді қарақшының басшысы. ─ Онда оң босағамдағы алтынымды тұтас берсін. Дүниені жинағанда қайтемін, жанымнан садақа. Біреуің менің атыма мініңдер. Аттың тілі жоқ қой. Атыма мініп хатымды алып барсаңдар, осы малды айдап жібереді, – деп хат жазып, атын, шапанын беріп, екі қарақшыны жұмсап, өздері құдықтың басындағы қарақшылардың шайласында қалды. Екі қарақшы Төле бидің ауылына келді. ─ Тосқауыл деген кісі осы қағазды беріп жіберді. Кенже ұлына қыз айттырған екен, мына малды берсін дейді. ─ Бұл қалай? Төкең өз қолымен жазыпты және атын мінгізіп, шапанын кигізіп жіберіпті. Төкеңде мұндай мал жоқ, бұл не? – деп таң қалысты жұрт. Біреу оны айтты, біреуі мұны айтты. Құда болған шығар, осы малды тауып берер деп елге сенген болар, – десті. Ойласып келіп, мал жинамақ болып жұртқа салмақ болды. Сонда Данагүл: ─ Сіздер түсінбей отырсыздар. Атам қырық қарақшының қолына тұтқын болып түскен екен. Қырық құнан атан берсін дегені – қырық мықты жауынгер жігіт берсін дегені, жиырма палуан берсін дегені – сегіз ақсақал берсін дегені. Оң босағадағы алтыны мен едім, сол босағадағы күмісі баласы еді. Атам мені артық көруші еді. Жұмбағымды шешер деп ойлаған екен. Алтынымды түгел берсін дегені мені алып келсін дегені, – дейді ой толғап. Отырғандардың барлығы Данагүлдің даналығына таң қалысты. ─ Жарайды, мал береміз, – деп екі қарақшыны бір-екі күн қонақ етті. Үшінші күні малды жинап, екеуінің көзіне көрсетіп, жолға шықты. Екі қарақшы жол бастап келеді. Бірнеше күн жол жүріп құмның шетіне іліккен соң Данагүл: ─ Ал енді жақындап қалдық қой. Сіздер алдымен барып, хабарын айта беріңіздер, – деді. Алпыс жігіт, сегіз ақсақал соңдарынан жарысып ілесіп келе жатқан еді. Ойларында дәнеңе жоқ екі қарақшы оза шауып, шайлаға барды: ─ Біз бардық, айтқаны рас екен. Малды берді. Бай шал екен. Екі-үш малшысы айдап келеді. Біз хабар айтқалы бұрын жеттік. Қарақшылар қуанып, жайма-шуақ болып, аттарын қоя беріп жайғаса жатты. Бәрінің басында «мал келе жатыр, олжаға қарық болдық» деген ой. Күн батысымен қалың қол сау етіп құдықтың басында қанен-қаперсіз жатқан қарақшыларды тырп еткізбей қоршап алды. Қырқын да матап байлады. Сондан соң Төле би бәріне арнап сөз сөйледі. ─ Ғұмыр біреу, кезек екеу деген. Сендерге өлім керек пе, өмір керек пе? Кешегі күні тұтқынға мен түсіп едім, бүгін сендер түстіндер. Дүние кезек деген осы болады. Маған сендердің аттарыңның керекгі жоқ. Бес-алты күн сендермен дос болып қалып едім. Тілімді алсаңдар әлі де болса, ақылымды айтып ара түсейін. Бәріңнің елге пайдаларың жоқ, жарлының жалғызын тартып ап жылатасыңдар. Айдалада не қатын жоқ, не балаң жоқ қаңғып өмір сүресіңдер. Зорлық түбі қорлық деген. Жетім мен жесірге, жалғыз-жарымға жасаған қорлықтарың бүгін мойындарыңа түсіп отыр. Жазықсыз өлген жандардың қаны үшін сендерді қырып жіберсек, шамамыз жетеді. Оны біліп тұрсындар. Менің атым Төле би. Жәбір шеккен жанға болысып, оны азаптан құтқаруға асығамын. Әлі де болмаса мен сендерге болысайын. Тілімді алсаңдар өлтіртпеймін. Сендер бұл кәсіпті қойыңдар. Тәубаға келіңдер. Мына менімен бірге жүріндер. Қатының жоғына қатын, малың жоғына мал, үйің жоғына үй алып беремін. Халықпен бірге өмір сүріп, адал кәсіп істеңдер. Таза адал еңбек істеңдер, қарындарың тояды, біреуді жылатып тартап алғаның берекесі болмайды. Менің айтар ақылым осы. Осы екі жолдың қайсысын таңдайсындар? Қарақшының басшысы: ─ Айналайын ағатай, айтқаныңыздың бәрі рас. Онан қашқан, мұнан қашқан қырық руданбыз. Қанша уақыт болды ел тонап, малды алдық. Керуенді де тонадық. Ішкен тамағымыз болмаса, ешқайсысы жұққан жоқ. Жырымыз жырланды, Төке, енді сырымызды айталық, – дейді. Біздің әкеміз қарақшы болған жоқ, шешеміз зұлым болған жоқ. Әрқайсымыз әр елден келген адамбыз. Біреудің істеп қойған күнәсін би кешірмей, басына өлім жазасын тудырған соң, қашып шықты. Енді біреу әкемізді құл, шешемізді күң етіп ұстаған соң, сол қорлыққа шыдамадық. Біздің де адамшылық, жігіттік арымыз бар. Әділетін айтатұғын жан болмады. Біздің әкеміз де, бабамыз да сіз екенсіз. Айтқаныңызды істелік. Басшыларының сөзін қоштап бәрі шу ете қалды. Төле би толқи сөйлейді. ─ Балаларым, мен жекжатыма барып, қайтып келе жатыр едім. Он күндік жолмен жүргенше, бес күндік шөлмен жүрейік деп сендерге шарапатым тиді. Мен бір жетім емес, қырық жетімді ажалдан құтқарып, адам қатарына қосып отырмын. Соған ризамын. Төле би қырығын да ауылына алып келді. Біреуі қой бақты, біреуі түйе бақты. Әркім қолдан келген ісін істеді. Бәріне әйел алып берді. Ешкімге тигізген жоқ. Қырында өсіп-өнді. Жұрт оларға «қырық ағайынды» деген ат қойды. Бастарына мал бітті, жан да бітті.

Сілтеме

Қазақ энциклопедиясы Егемен.кз