Инает Герей

	Инает Герей; қырымтат. İnayet Geray,; عنایت كراى
Лауазымы
1635 — 1637
Ізашары	Жәнібек Герей
Ізбасары	I Баһадүр Герей
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1597
Қайтыс болуы	1637
Жерленді	Ыстанбұл
Династия	Герейлер
Әкесі	II Ғазы Герей
	өңдеу

Инает Герей (қырымтат. İnayet Geray; 1597 — 1637) — Герей әулетінен шыққан Қырым ханы (1635-1637), Қырым ханы II Ғазы Герейдің ұлы әрі Қырым ханы I Дәулет Герейдің немересі. 1608 жылы ағасы, Қырым ханы Тоқтамыс Герейді тұтқынға алып, өлтіргеннен кейін Инает Герей қалған бауырларымен бірге Қырымды тастап, Түркияға кетіп қалды.

Өмірбаяны

Ол II Ғазы Герей ханның (1588–1608) ұлы еді. Ғазыда, кем дегенде, Тоқтамыс, Сефер, Инает, Хусам, Сағадат және Ауз деген ұлдары болды. Ғазы қайтыс болған соң ұлы Тоқтамыс Герейді хан етіп тағайындайды. Түріктер мұны қабылдамай, І Селәмет Герейді (1608–1610) хан етіп тағайындайды. Тоқтамыс пен оның бауыры Сеферді Селәметтің адамдары өлтіреді. Қалған ағайынды Инает, Хусам, Сағадат және Ауз аман-сау қалу үшін Түркияға жіберілді. Түркияда тұратын Герей әулетінің мүшелері, егер түріктер билеуші ханды биліктен алшақтатуға шешім қабылдаса, олардың орнын толтыру мүмкін болды.

Селәметті 1610 жылы Жәнібек тақтан тайдырып, өзін хан деп жариялады. Ол 1623 жылы Мехмет Герейдің әрекетінен тақтан айырылып қалды. Бірақ-та билікті өзіне қайтарған соң, 1635 жылы Осман билігі оны хан тағынан түсіруге шешім қабылдады.

Билік еткен кезі

1635 жылы наурызда Инает бауырларымен Қырымға аттанды. Елордаға жеткен ол бірнеше ай бойы жергілікті ақсүйектермен танысып, парсыға қарсы жорық ұйымдастырды. Бауырлары Хусам мен Сағадатты қалғай және нұреддин етіп тағайындады. Күзге қарай оның әскері Шеркессияда болды. Жорықтарының аяқталуға жақын қалғанда Қырымға бет бұрды.

Келесі жылдың көктемінде (1636) Ыстанбұлдан елші Асан аға келеді. Ол IV Мұраттың тапсырмасы бойынша ханнан дереу 60 мың қырымдықты Персияға әкелуді талап етті, әйтпесе Инает пен оның бауырларын өлтіремін деп қорқытты. Оларды тасымалдауға арналған кемелер Балаклаваға жіберілген еді. Инает жиналыс шақырған соң, ақсүйектер Иранға барудан бірауыздан бас тартты. Инает өкіректегенде, ақсүйектер оны алып тастаса, басқа ханмен де өмір сүре алатындықтарын тікелей айтты. Бірнеше оқиға мәселені одан ары нашарлатып жіберді. Қантемір солтүстікте орналасқан еді, егер әскер Қырымнан кетсе, онда ол сол жерден шабуыл жасай алар еді. Әдеттен тыс қатал қорқытудан басқа, елші әдеттегі сыйлықтарды әкелмеді, ал Кефе басшысы Қырымға салықтың әдеттегі үлесінен бас тартты. Осындайдан кейін қырымдықтар орнынан қозғалмаған соң, елші қырымдықтарды мұсылмандар емес сияқты салық төлеуге мәжбүрлеймін деп тағы қорқытты. Соңғы тіл тигізуден кейін, Инает құрылтай шақырып, онда хан, ақсүйектер мен қарапайым халық түріктерге қарсы тұруға ант берді. Жеңілген жағдайда үйлерін өртеп, түзге шегінуге ант етті. Ал елші болса Ыстанбұлға оралды.

Енді Инает 1624 және 1628 жылдары III Мехмет Герей сияқты ұқсас жағдайда болды. Ол солтүстіктен Қантемірдің, оңтүстіктен түріктердің шабуылын күтті. Сол себептен, Кефені қапыда басып алды. Ол түрік басшысын өлтіріп, Кефеге және бүкіл оңтүстік жағалауға Қырым басшысын тағайындады. Сұлтан парсы соғысымен басы бос болмады, сондықтан ол Персиямен соғысу туралы бұйрықтың орнына поляктармен соғысуды айту үшін елші жіберді. Ал Инает болса, әскерлері Қырымды тастап кеткенде жортуылға шығатындығын ұйғарып, елшіні түрмеге қамады.

Келесі бір кедергі Қантемір болды. Қантемір одақтасу туралы ұсынысты қабылдамады. Бір кезде Инаят поляк патшасына достық ұсынып хат жібереді. 1636 жылдың жазында ол тағы бір хат жолдап, Түркиямен арадағы үзілістерін жариялап, түріктерге қарсы бірігіп соғысуға айырбас ретінде қандай да бір бағынуды ұсынады. Инаят казактарға көмектері үшін ақша төлеуді ұсынды. Олар 5000 адам ұсынғанымен, 600 адамды бастаған атаман Павел Бутты ғана жіберді.

1637 жылы қаңтарда Инает Бұжаққа аттанды. Оның қол астында 150 000 қырым татарлары мен ноғайлар, ал Қантемірде тек 12 000 адам болғандығы айтылады. Қантемір түріктерден қолдау сұрайды, бірақ ешқандай жәрдем келмейді. Сонда ол кісілеріне ең жақсы мәміле жасауды бұйырып, қазынасын сақтаған жерге оңтүстікке қарай Килияға қашып кетеді, содан кейін Ыстанбұлға жол тартады. Ақкерманда Инает Орақ, Салман шаһ бастаған бұжақтармен және Қантемірдің ұлдары немесе бауырларымен кездеседі. Хан оларды кешіріп, шығысқа Қырымға көшуді бұйырады. Ол егер Қантемір берілмесе, елге басып кіреміз деген бопсалаумен сұлтанға хат жолдады. Хусам Герей Килияны басып алып, Қантемірдің қазынасымен бірге оралды. IV Мұрат алдымен дипломатияны сынап көрді. Бұжақтарды алып кеткендігіне наразы болмайтындығын, Инаетты тақтан тайдырмайтындығын айтып, Инаетқа Қырымға оралу арқылы өзінің пайымдылығын көрсетуді ұсынды. Мамыр айында түріктердің флот жинап жатқанын естіп, Қырымға шегінуді жөн көрді.

Инаят тұтқынға алынған бұжақтарды шығысқа қарай бастап барды. Ол Днепрден өтіп, бұжақтардың басына бауырлары Хусам мен Сағадатты қалдырды. Ағайындылар Бұжақ басшыларымен бірге Жан Керман бекінісінде бірнеше күн тойлады. Содан соң, Бұжақтар өзеннен өтетін түні ағайындар лагерь шетіне шатырларын тікті. Таң атқанда айғай мен мылтық дауыстарынан оянып, қоршауда қалғандығын ұқты. Салман шаһ өз адамдарын ұстап тұруға тырысқанымен, екі ағайынды аман қалмады. Жан Керманның қырымдықтарына қаза болғандарды жерлеу ғана қолған еді.

1637 жылы 13 маусымда түрік флоты Кефеге келді. Жаңа шеріктермен бірге Инаеттің мұрагері I Баһадүр Герей де келді. Инает берілуге шешім қабылдады. Келесі күні ол сұлтанның алдында іс-әрекеттері жайлы түсіндіру үшін Ыстанбұлға аттанды.

1637 жылы 1 шілдеде сұлтанның алдына Инает пен Қантемір келді. Ол Кефе мен Килияны басып алып, түрік басшысын өлтіріп, Ыстанбұлға шабуыл жасаймын деп қорқытқандықтан, оның ешқандай ақтайтын дәлелі болмады. Оны алып кетіп, буындырып өлтірді. Сосын Инаетты Ыстанбұлдағы Азиз Эйюб-Ансайи зиратында тиісінше қалыппен жерледі. Қантемірді Анадолыдағы бір уәлаятқа наменгер етіп жіберді, бірақ Инаеттен соң тоғыз күннен кейін оны да буындырып өлтірді.

Әдебиет

О. Гайворонский «Созвездие Гераев»
О. Гайворонский «Повелители двух материков» тома 1-2
Халим Гирай «Розовый куст ханов» (история крымских ханов)