Инфантилизм

Инфантилизм (лат. балалық, ақыл-ой дамуының кері кетуі, тежелуі) — адам психологиясының қалыпты жағдайынан ауытқуы. Жасы егде тартқан кей адамдардың ой-өрісі мен іс-әрекеті балаға ұқсап, өздерін бала сияқты сезінуі. Кәдімгі адамдар шынайы өмірді нақты түсініп, есейген сайын ақыл-ойы толыса берсе, инфант адамдар өз қиялымен, еш уайымсыз, ешбір жауапкершіліксіз өмір сүреді. Олар әрдайым өзгелердің көмегіне, кеңестеріне мұқтаж. Бұл дертке шалдыққан адамдардың өмірге көзқарасы бала кезіндегідей болып, ақыл-есі кері кетеді.

Инфант адамдардың ақыл-есін жанған шырпыға теңесек те болады. Олардың сана-сезімі тез шоқтанып, жарқырап жанады да, тез сөніп қалады. Алайда мұны инфант адамдар сезіне қоймайды, олар өмірінің “бәрі осылай уайымсыз болу керек» деп қабылдайды және ешқашан өздерін кінәлі санамайды. Неміс социологы, психолог Карл Густаф Юнгтың айтуынша, инфант адамдар жас бала сияқты өзінің де, өзгенің де жағдайын терең түсінуге қабілетсіз болады. Оларға ең бастысы - өз қызығушылықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады.

Бір сөзбен айтқанда, инфант адамдар өзгелердің жағдайларын, қайғы-мұңын, қуанышын түсінбейді, керісінше, «адамдар мені түсінбейді», деген ойда болады. Осылайша мұндай адамдар айналадағы өмірді көрмей, білмей тек қиялымен өмір сүреді. Инфантилизмге шалдыққан жандардың кейбірі тіпті, өздерін де танымайды, білмейді, біреуді елестетіп сол менің өзім деп сезінеді.

Атамның әңгімесінде айтқан кісіні жұрт жасына жетпей алжыды деп ойласа керек. Бала секілді қылық танытқанымен, жүріс-тұрысы дұрыс,он екі мүшесі сау адамды қалай алжыды деп айтамыз? «Жас күнінде бір бала, қартайғанда бір бала» деп адамдар көбінесе ондайға онша мән бермейді. Әрине, жасы келген үлкен қарт кісінің алжуы табиғи жағдай. Алайда, қарттардың балалық мінезін алжығандық деп қарастыруға болмайды.

Алжығандық деп біз – альцгеймер ауруын айтар едік. Бұл ауру мен инфантилизм дерті мүлде бөлек, екеуінің айырмашылығы жер мен көктей. Альцгеймер дертіне шалдыққандар ақыл-естен айрылғандар. Олар тіпті, не істеп не қойғандарын білмейді, әрдайым біреудің қамқорлығында болуы керек. Ал инфант адамдар ақыл-есі дұрыс, бірақ бала кезінен ой – өрісі жетілмей қалғандар. Сондықтан инфантилизм мен альцгеймер дертін шатастыруға болмайды.

Қазіргі таңда қаншама адамның өмірі компьютер ойындарының алдында өтіп жатыр. Тіпті, қаншама адамдар өздері құмар ойынды тамашалау үшін әлемді шарлап кетеді. Америкада мұндайларды “кидалты” деп атайды екен. Ағылшын тілінен аударғанда бұл сөз kid – кішкентай және adult – үлкен адам деген ұғымды білдіреді . Яғни, ойынқұмар, отбасын құруға асықпайтын, жасөспірімдер сияқты киінетін кексе тартқан адамдар. Италияда қартайған шағына дейін ата-анасының қамқорлығында тұратын адамдарды “бомбоччиони” деп айтады. Яғни, тамағы дайын, төсек орны, киім-кешегі болса, олар осыны қанағат тұтып өмір сүреді. Кидалт адамдар әлем бойынша көбейіп келеді. Тіпті, 2009 жылдың өзінде АҚШ-та 7 миллион адамды осы кидалт адамдардың қатарына жатқызған екен. Олар, әлбетте, өз жұмыс орындары, жағдайлары бар, алайда бала секілді іс- әрекеттері мен ой қиялымен ғана өмір сүріп жүргенін ыңғайсыз сезінбейді. Кидалт адамдар бала секілді өмір сүре отырып, нағыз өмір өзгерістеріне қарсы тұрады.

Қоршаған ортаға, айналасына, өмірге баланың көзімен қарау, балалық пәк сезім мен шынайы көзқарас, әрине, жаман емес. Дегенмен, жасы келген егде адамның балалық әдеті, өз өміріне жауапкершіліксіз, немқұрайды, бейжай қарауы ыңғайсыз, ерсі емес пе. Ресейдегі МГППУ-дың профессоры, психология ғылымдарының кандидаты Андрей Копьевтың пікірінше, көптеген адамдар, инфатилизм дерт екенін ажырата алмайды екен. «Бұл үстірт пікір: сен не инфатилсың, не прагматиксың .Ең маңыздысы инфант болу емес, тек бойыңда балаға тән шынайы, жақсы әдептерді сақтай отырып, өмірді, адамдарды , қуанышты сол қалпында қабылдап, өмірді нақты шынайы көре білу», деген ой түйеді Андрей Копьев.

Негізінде, әрбір адам қандай да бір дәрежеде инфант деуге болады. Тек біреуде инфантилизм көбірек, енді біреуде аз болуы да мүмкін. Көп жағдайда әйел адамдардың инфантилизм ауруына шалдыққанын байқай қоймаймыз. Өйткені, қыз бала бойжеткенше әке-шешесінің қамқорлығында еркелеп, ештеңеден тарықпай өседі. Артынша, жасы келгенде тұрмыс құрады. Сол кезде жас кезіндегі ата-анасын күйеуі алмастырып, соның қамқорлығында болады. Қазіргі таңда күйеуіне сеніп, жұмыс істемей, өз қажеттіліктерін қанағаттандырып, үйде отыратын әйелдер көптеп кездеседі. Жалпы ер азаматтар әйел адамға әрдайым қамқор көзқараспен қарайды. Сондықтан әйелдердің күйеуіне еркелеп, оның табысын шашып өмір сүретін болса, бұл инфантилизм екені анық. Мұндай әйелдер ойын-сауыққа, той -думанға құмар болады. Қолына ақша түссе, сол сәтінде көк тиын қалдырмай ұстап жібереді. Өзінің де, күйеуінің де, балаларының да өзіне ұнамаған киім-кешегін, тіпті төсек жабдықтарына, жиһазына дейін қоқысқа лақтырғысы немесе өртеп жібергісі келіп тұрады. Мұндай әйелдер тіпті баласын да күтіп бақпай, үй жағдайын ойлай бермейді. Тіпті, киім-кешекті балаларына ғана емес өзіне ғана алғысы кеп тұрады. Егер мұндай әйелдердің ұлдары ержетіп, үйленсе, оның әйеліне, яғни келініне күн көрсетпейді. Еш себепсіз ұлына әйеліңнен ажырап, «одан құтыл!» деп талап етіп, ұрсып-зекіп мазалайды. Кемшілігін айтқанға ашуланып, өз қылығын мойындамайды. Отбасындағы кемшіліктің бәрін күйеуінен, отбасының өзге мүшелерінен көріп, ұрыс шығаруға әуес болады. Егер мұндай инфант әйелдер ішімдікке үйір болса, оның дерті тіпті күшейіп, соңында маскүнем болуы қиын емес. Сондай-ақ мұндай әйелдер шамадан тыс жомарт, ақкөңіл, сенгіш, адал, өзгенің сөзіне тез еретін қасиетімен де ерекшеленеді. Сондықтан мұндай әйелдерге дертін ұғындырып мойындатар болса, еңбек етіп сауығуы әбден мүмкін.

Ал, ер адамдардың инфант болуы ерсі көрінетін құбылыс. Өйткені ер адамның мойнына артылған жауапкершіліктер көп. Мысалы, отбасын асырау, жұмыс істеп балаларын жеткізу. Ал, жасы егде тартқан ер адамның ата-анасы мен әйеліне сеніп, бала секілді қылықтар көрсеткені өрескел кемшілік болмақ. Жалпы ер адамдардың инфантилизмге шалдығуы әйелдерге қарағанда сирек кездеседі. Олар тұрмысқа қабілетсіз болғандықтан, әйелімен ажырасып жалғыз өмір сүруге бейімделеді.

Ал енді инфантилизмнің түрлеріне тоқтала кетсек. Оны ғалымдар үш түрге бөліп қарастырады.

Бірінші, физиологиялық инфантилизм. Бұл адам ағзасының табиғи даму үрдісінен ауытқып, дамуының тежелуі. Инфантилизм адамның психикасын ғана емес, физиологиялық тұрғыда бүкіл ағзасына де әсер етеді. Ең алдымен адамның миының, нақтырақ айтқанда мидың гипофиз безі мен гипоталамустың нашарлауынан болады. Мидың дәл осы құрылысынан тарайтын гормондардың жеткіліксіздігі сана- сезімнің дамуын тежейді. Сонымен қатар, қалқанша безінің жұмысының нашарлауы да адамға осындай әсер береді. Инфантилизм адам ағзасының белгілі бір бөлігіне ғана әсер ете алады. Мәселен, әйел адам жүкті болған кезде туындаған қиыншылықтардан да инфант болуы мүмкін. Сондықтан жүктілік кезінде денсаулыққа барынша көңіл бөлген дұрыс.

Екінші, психологиялық инфантилизм. Бұл адамның ішкі жан дүниесінің сана-сезімінің дамып жетілуінің орнына, күннен-күнге кері кетіп, адамның рухани тығырыққа тіреліп, ой-санасын түрлі-түрлі елестер торлап алып, бір түсініксіз халге бой ұрып, өмірінің мәнін түсінуден қалады, ажал жақындап қалғандай сезініп, тұла бойын үрей мен қорқыныш билейді. Сол кезде, бұрынғы жастық шағындағы қызықты кездерді, уайымсыз жайдары өмірді есіне алып өзін жұбатқан болады. Жастық шағындағы қызықтарды қиғысы келмей, соны көзге елестетіп, сол кездегі қалпына оралуды ойлайды. Адам психологиясының тоқырауы деген осы. Орыс психологы Борис Новодержкиннің пікірінше, қазіргі заманда көптеген адамдар психологиялық инфатилизм дертіне ұшыраған. Олар өмірде кездесетін ауыр жағдайларға, тіпті, өлімге қатысты болса да немқұрайды қарайды.

Инфантилизмнің тағы бір түрі - психикалық инфантилизм. Бұл да психологиялық инфантилизм іспеттес. Көбінесе, психологиялық инфатилизмде адам кейде өз бетінше шешім қабылдай отырып, ойын өзгерте алады, алайда бастапқы ойын еш өзгеріссіз қалдыруды жөн көреді. Ал, психикалық инфантилизмге шалдыққан адамдар қандай жағдай болмасын, өз бетінше шешім қабылдауға жоқ, ойын өзгерте алмайды.

Инфатилизм – шын мәнінде зиянды дерт, алайда, көптеген егде тартқан адамдар шалдыққан бұл дертті қазіргі өмірде ауру деп айта қоймаймыз. Ол көбінесе еріншектіктен, жалқаулықтан, өзімшілдіктен пайда болуы мүмкін. Өйткені есейген адамдар өздерін бала сияқты әлсіз етіп көрсеткісі келеді. Ал мұндай кісінің балалыққа тән қылықтары ешқандай жақсылық емес, керісінше оғаш құбылыс.

Инфант болуды қорқыныш пен үрейдің зардабы деп айтсақ та болады. Мысалы, «мен ізденіп, еңбектенсем де еш нәтижеге жете алмаймын», «мен кіналы боламын » деген небір үрей олардың бойын билейді. Кейде, егде адам өзінің жас ерекшелігін, яғни кәрілікті мойындағысы келмей, жасаруға тырысуынан да осындай күйге ұшырауы мүмкін. Алайда, кейбір дені сау, жан-дүниесі жастыққа құштар адамды инфантпен шатастыруға болмайды. Бұл екеуі екі бөлек ұғым. Инфант – нақты өмір қиыншылықтары мен жауапкершілігін өз мойнына алғысы келмеуі, іштей рухани жағынан дамуды қаламауы, яғни шынайы өмірден бас тарту болып табылады. Инфант адамдар – мақсаты мен арманын жоғалтқан жандар деуге болады. Мұның бастау алуы, әрине, сол балалық шақтан, келе- келе пайда болады. Көбінде, теріс тәрбиеден пайда болады және де адам санасына білінбей сіңе береді. Егер ата-анасы баласын, жасы 30-дан асса да өз қамқорлығына алып, қиындықтармен күресуге бейімдемей, жауапкершілікті мойнына алудан шектесе, әрине, мұндай жағдайға үйренген кез-келген жан өз бетімен өмір сүріп үйренбесе, инфантилизмге шалдығуы әбден мүмкін. Абайдың «тамағы тоқтық, жұмысы жоқтық аздырар адам баласын» деген сөзінің мәнісі де осыған саяды. Мұндайлар қазақша айтқанда, арамтамақ болуға әбден бейімделеді.

Ата-ананың бала бойындағы қалыптасып келе жатқан құштарлықты жойып, өзін тыңдауын ғана талап етуі, ал егер бағынбаса, күштеп көндіру дұрыс емес. Бала тек ата-анасы қалағандай болуы міндетті емес. Әркім өз өмір жолын қалыптастыруға құқылы. «Cенің қалағаның болмайды, ата-анаң неге рұқсат берсе, сол ғана болады, өйткені ата-анаңдыкі әрдайым дұрыс» дегендей сөздерді жиі естиміз. Нәтижесінде, бала өз қалауы бойынша адамдарымен сөйлесе алмайды, өзі қалаған іспен айналыса алмайды Сөйтіп ата-ана инфантил бала тәрбиелеп жатқанын байқамай да қалады.

Орыс психологы Юлия Люцтің айтуынша, инфантилизмге ұрынбаудың шарты қазіргі қоғамның біздерге таңып қойған өмір сүру стереотипінен бас тартып, адамның өзінің шын қалауын таба білуі және қоғамның тарапынан тайсалмай, үрей мен үмітсіздікті жеңіп, өмірдің мәнін өз бетімен түсіне білу. Психологтар инфант адамдар әлем бойынша қоғамға қауіпті деп есептейді. Сондықтан бұл дертке немқұрайды қарауға болмайды. Егер де инфат жандар, өзінің ауру екенін түсініп мойындап, одан сауыққысы келсе, бұл дерттен жазылып кетуі мүмкін. Оларға тек, ақыл-кеңес беріп, еңбек етуге, өз мінін сезінуге үнемі көмектесу ғана қажет. Сондықтан инфант дертіне ұшырағандарды «ауру қалса да әдет қалмайды » деген түсінікпен өмір бойы дертінен айықпайды деп жүре бермей, қалайда емдеу жолдарын іздестіріп, психологтардың, педагогтардың ақыл- кеңесіне жүгініп, еңбекке араласуға, үй шаруасымен айналысуға, жауапкершілікті мойнына алуға ағайын- туғандары, жора – жолдастары көмектессе көп ұзамай мұндай адамдар қалыпты адамдар қатарына қосылып кетеді.