Келте

Келте. Дәл бұл тұлғада — қысқа, шолақ мағынасын түсіндіреді. «Маңмаңгер, кекілің келте, жалын, майда» (Ақан сері, шығ.). «Келте »сөзіне -к жұрнағын қоссақ, «келтек» тұлғасында көрініп, берер мағынасы — ағаштан жасалған жуак, қысқа таяқ. «Қолына ұстап бір келтек, Айқайлайды жерді өртеп» (Қамбар батыр). Осылардың - қай-қайсысы болса да (келте, келтек) тілімізде жиі қолданылып, бірі сын есім, екіншісі зат есім қызметін атқаратыны белгілі. Алайда, сөздің алғашқы мағынасы әркімге анық бола бермесе керек. Ертеректе бұл тұлғалы сөз (келте) етістік қызметін меншіктенгенін, кейін келе зат есімге ауысқанын туыстас деп саналатын моңғол, маньчжур тобындағы тілдер дерегінен көреміз. моңғолдың ертедегі жазба тілінде келтеле — сындырып алу; қазіргі моңғол тілінде хэлтлэ — сындырып, бөліп алу; буряттарда хэлтэл — сындырып, бөліп алу. Осы тілдерден ауысқан болуьі керек, тунгус- маньчжур тобыыа жататын нанай тілінде кэлтээ — бір заттың сынғандағы белігі (ССТМЯ, I, 446).

Түркі тілдеріне, оның ішінде қазақ тіліне моңғол тілінен ауысқан «келте» етістігіне қазақ тіліне тән -к жұрнағы қосылуы нәтижесінде «келтек» сөзі пайда болып, мағынасы бүтіннен сындырып, кесіп алған бір бөлек нәрсенің атауы есебінде қалыптасқан деуге болады. Бүтін не ұзын нәрседен бір бөлегін сындырып алса, алғашқы заттың қысқарып, шолақ болуы да табиғи заңдылық. Сондықтан тіліміздегі осы мағыналардың синонимі болып тұрған «келте» сын есімі де алғашқы етістік «келте» -ден пайда болған. Етістіктен -ақ, -ек, -к жұрнақтары арқылы туындаған зат есімдерге тілімізден көптеген мысалдар келтіру қиынға түспейді (жет + ек, қос + ақ, кес + ек т. б.).