Келіншек
Келіншек – жаңа түскен келін, келіннің жас кезіндегі атауы. Ең алғаш келіншек деген атау қалыңдықтың ұзатылып келе жатқан көшіне байланысты айтылады. Ұзатылып келе жатқан қыз көшін күйеу жігіттің ауылына жақындағанда келіншек көші дейді. Келінді қарсы алғанда да келін келді деп айтумен бірге келіншек келді деп те қолданады. Беташарда да келін, келіншек сөздері қатар жұмсала береді.
Келіншек ұғымы
Келіншек аты жасы үлкендер үшін келіннің жастық шағына байланысты, ал келін аты оның қартайған шағына дейін қолданылады. Жігіттің әйелін замандастары жас келіннің атын атап айтумен бірге күйеуінің атын атап барып «... келіншегі» дейді. Келін болып түскен қыз қайыната, қайынене, қайынаға, абысындарына – келін, ал күйеуіне – келіншек, өзінен жасы кішілерге – жеңеше (жеңге, жеңше) болады. Келін туыстық қатынасқа байланысты қолданылса, келіншек туыстық қатынасты білдірмейді, «жас әйел» ұғымында қолданылады.
Қазақ тіліндегі келіншек сөзінің қыз сөзімен қосарланып, қыз-келіншек түрінде айтылуының өзі «сол ауылдың қыздары сияқты келіннің де әлі жап-жас», «солар сияқты қызылды-жасылды киінген», «сән-салтанатты» тәрізді ұғымдарды қамтиды.
Келіншек міндеті
Жас келіннің, яғни келіншектің міндеті – тек ата-ананы т.б. күту емес, сол үйдің бойжеткен қызының ең жақын қамқор тілекшісі, сырласы болу. Бойжеткен қыз жеңгесінің үй тірлігін қалай атқаратынын көріп, көңіліне көп нәрселерді түйе береді. Өзінің ішкі сырларын жеңгесімен бөліседі. Қыздың жүріс-тұрысын ата-ене келініне тапсы-рады. Сөйтіп, келіншек бойжеткеннің тәрбиелі болуына, арын таза ұстауына қызмет етеді. Алтыбақанға, думанды ойын-сауыққа бірге барады. Жігітпен кездестіретін, оларды табыстыратын да қыз жеңгесі, келіншек болады.
Қайын сіңлісі бар келіншектердің, бір жағынан, қыз таңдаған жігіттерге сөзі өтімді, екінші жағынан, қыз абыройының алдында аса жауапты. Осындай жағдайларға байланысты «Қызы бар үйдің келіншегі сүйкімді», «Қызды жеңге бұзады, жеңгені теңге бұзады» секілді мақалдар мен «Қалмады баста бөрік, белде белбеу, Жеңгесін қызды ауылдың сыйлай-сыйлай» тәрізді көпшілікке белгілі өлең жолдары бар. Мұндай сөздер келіншектің қыз бен жігіт арасындағы дәнекерлік, табыстырушылық қызметін көрсетеді. Ол қызмет жеңгетайлық деп аталып, оған арнайы берілетін сый-сияпатты (кәде) да жеңгетайлық деген. Кейінгі уақыттарда бұл сөз (жеңгетайлық) ауыспалы мәнде жағымсыз ұғымды да білдіреді («көңілдес әйел мен еркектің арасына жүруші»).
Келіншектің киіну ерекшелігі
Қазақта келіншек атауының «жас әйел» ұғымын білдіретіндігін айқындай түсетін «үйде желегің желбіреп тұр ма?» («үйде келіншегің күтіп отыр ма?» деген мағынаны білдіреді) тәрізді фраза сақталған. Бұл фраза келіншектің киіну ерекшелігінен хабар береді. Шынында да, жаңа түскен келін той өткен соң сәукелесін шешіп, орнына жеңіл желек салып, жамылып жүреді. Осы желегімен келіншек 2-3 балалы болғанша жүреді де, кейінірек оған кимешек кигізіледі. Келіншекке кимешек кигізу туралы кейбір деректерде кимешекті бірінші баласын тапқан соң-ақ кигізілетіндігі айтылады. Алайда, кимешек кигізу уақыты қазақ елінің барлық жерінде дәл осылай болмаған, өйткені қазақ халқы қызын да, келінін де тым тұмшалай бермегендігі белгілі. Қысқасы, келіншек деп әлі мосқал тартқан, «сары қарын бәйбіше емес», біреудің (немесе ауылдың) жас келінін, жас жігіттердің әйелдерін атаған.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Алтынсарин И. Очерк обычаев при сватовстве и свадьбе у киргизов Оренбургского ведомства. ЗООИРГО. Вып.1. Казань, 1870. С.104-110;
- Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской об-ласти. Т.1. Юридический быт. Ташкент: Типо-Литография С.И. Лахтина, 1889;
- Бекимов М. Свадебные обряды киргизов Уральской области. ИО-АИЭКУ. Т.ХХІ. Вып.4. 1905;
- Досжанов Д. Келіншектаудағы тас түйелер. Алматы: Жалын, 1979. 7-б.;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.