Көроғлы

Көроғлы, Көрұғлы, Көрғұлы – қаһармандық халық эпосы. Орта Азия, Таяу Шығыс, Кавказ халықтарына ортақ фольклорлық ескерткіш. Жырдың түрлі нұсқалары түрікмен, қарақалпақ, өзбек, құмық, Әзірбайжан халықтарында кездеседі. Жыр сюжеті Қазақстан, Орта Азия, Кавказ халықтарынан бөлек Балқандағы гагауз, Сібірдегі Тобыл татарларына да жақсы мәлім.

Қазақстанда алғашқы үлгілері 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың бас кезінде жарияланған (1885, 1890, 1895, 1905, 1906, 1909, 1915). Қазақ тілінде 7 нұсқасы басылым көрген. Олар: "Көроғлы", "Қисса Көроғлы", "Хикаят Көроғлы", "Көроғлы мен Безерген", "Көроғлы" (Бозайхан), "Қисса Ғауазхан", "Түрікмен Қасымхан". ҚР ҒА Орталық кітапханасы мен М. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Қолжазба қорында Көрұғлы туралы 15 дастан, үш ертегі нұсқасы бар. Жекелеген қазақ нұсқалары Кеңес дәуірінде екі рет жинақ болып баспа бетін көрді.

Жырдағы негізгі тартыс түрікмен елі мен Райхан араб, қызылбас, афшар арасында өрбиді. Жыр оқиғасы бірде тарихи-этикалық, бірде аңыз-әпсаналық, бірде мифтік мәліметтерге жүгініп, Көрұғлының халықтық тұлғасын сомдауға бағытталған. Жырдан түркі тайпаларының этностық санасы айқын аңғарылады.Қазақ жырау-жыршылары мен түрікмен бахшылары бұл жырды аңырама үлгісінде орындаған.

Жырды негізгі зерттеушілер: И.Брагинский, А.Самойлович, А.Тафуров, А.Болдырев, С.Амионова, Х.Короглы, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғұмарова, Т.Қоңыратбай; жыршылар: Мұрын Сеңгірбаев, Рахмет Мәзқожаев, Әбділда Жүргенбаев, Нұрпейіс Байғанин, т.б.

"Көроғлы" жырында кездесетін атаулар

Көроғлы

«Көр» сөзінің мағынасын мола немесе соқыр деген мағынаға келмейді. «Көроғлы» атауының екі буынын да өзге тілдерден тудыруға қарсы болған А.Гафуров «Көроғлы» атауы батыл, ер жүрек деген ұғым беретінін айтып, сөз түбірін түрік тілінен тудырған. Шығыста «гүр» - бірнеше елдің билеушісіне қолданылған лауазым.

Жер-су аттары

Жырдағы "Барар жерің Үргеніш деген ел болар, атырабында Шәмбіл деген бел болар" деген жолдар оның кай аймақтағы елді мекен екенін аңғартып тұр. Шәмбіл бел, Шәмбіл қала атауының географиялық шегін Р.Агеева Әмудария мен Сырдарияның маңы деп көрсетеді.

Араб, иран атаулары

«Көроғлы» жырындағы иран, араб атаулары бұл аймақтағы түркі және иран (парсы) тілдес тайпалардың араласуынан хабар береді. «Шаһнама» - Иран шаһтары туралы көлемді дастан болса, «Көроғлы» сол шаһтарға қарсы көтерілген елдің көшбасшы батыры туралы жыр. Қаһармандық эпос болған соң онда түрлі дәуір оқиғаларының ізі сақталған. Шәмбіл қала – түрікмен елі, Тұраб – Тұран дәуірінің тұлғасы, Афшар – моңғол дәуірінен соңғы Иран билеушілері.

Кісі есімдері

Белгілі ғалым И.Брагинский жырдың тәжік нұсқасындағы Шәмбіл қала, Көроғлы атауларының түркі тайпаларынан алынғанын, ал жыр окиғасына келгенде оны Иран шаһы Аббас пен түрік сұлтаны Мұрад арасындағы тартыс деген пікір айтқан. Бірақ сефеви әулеті тұсындағы Иранда үш бірдей Аббас шаһ болған: Аббас І – 1587 – 1629, Аббас ІІ – 1642 – 1660, Аббас ІІІ – 1732 – 1749 жылдары билік жүргізген. Эпоста осы оқиғалардың бейнесі аралас көрінеді.

Жырда кездесетін кісі, жерсу атаулары ғылыми тұрғыдан зерттеле қойған жоқ. Әуезхан (Ауаз), Жүсіпхан, Райхан араб, Кәрім, Хасан хан, Шадман, Шаһидат, Хасан, Көрғұлы, т.б. көптеген антропонимдік атаулардың тарихилығы айқын.

Түрлі нұсқалардағы Көроғлының сипаттамасы

«Көроғлы» эпосын зерттеген ғалымдар шығарманың  бас кейіпкерінің прототипі 15-16 ғасырларда Оңтүстік Әзербайжан аймағында өмір сүргенін бірауыздан мақұлдайды. Оның бала күніндегі сырт келбеті, бес жасында жиырмадағы жігітпен алысып меңдеткен күш-қайраты оның тұлғасын даралай түседі.

«Көрұғлы», «Короглы», «Кероглы», «Гургули», т.б. болып кездесетін жыр нұсқаларында сюжеттік айырмашылықтар да бар. Ең жақыны қазақ-түрікмен нұсқалары болып саналады. Оларды байланыстырып тұрған – Көрұғлы батырдың Иран шаһына қарсы күресі, ерлігі. Бір нұсқада, Иран шаһы Көрұғлы әкесінің көзін ойып, Раушан есімді баласы Көрұғлы атанады. Қазақ, түрікмен, қарақалпақ нұсқаларында ол түрікменнің Теке-Жәуміт руынан шыққан деп көрсетіледі. Жырдагы негізгі желілердің бірі - жылқы малы, оның бабы мен белгілеріне қатысты өрбиді.Бұл түрікменнің Теке-Жәуміт этникалық тармағына тән эпикалық белгілердің бірі.

Жамбыл нұсқасы

«Көроғлы» эпосының Жамбыл жырлаған нұсқасы «Көроғлы сұлтан», «Көроғлы» (Бозай хан) деген аттармен танымал. Жамбыл оны алғаш Құланаян Құлмамбеттен үйренгенін айтады:

«Менің бұл жолғы олжам Құлмамбеттен «Көроғлы сұлтанды» үйрендім. Бірақ бәрін жаттап алу қиын екен. Құлмамбет бір айтқанда екі күн, екі түн ұйықтамастан айтты. Мен оның бір күн, бір түн ашуын-ақ ұғып алдым. Менің өрісімда кеңейткен ірі жыр «Көроғлы сұлтан» болды. «Көроғлы сұлтанды» айтқанда Құлмамбет дем алмай айтады екен».

Жалпы, кей деректерде «Жамбыл «Көроғлы» эпосын отыз күн жырлаған» десе, енді бірінде «он бес күн жырлаған» делінеді.

1938 жылғы «Казахстанская правда» газетіне берген сұхбатында осы айтылғандарды қайталай отырып: «... Сүйінбайдан үйренген «Сұраншы» Құлмамбеттің «Көроғлы сұлтан» жырлары екі үлкен ақынның маған берген батасы мен ақындық сарқыттары еді» деген жолдармен толықтырды.

Ақынның жырлаған «Көроғлы» нұсқасы бізге толығымен жетпеген. Әрі бізге жеткен деректерге қарағанда, ақын эпостың екі нұсқасын білген сияқты. М.Ғұмарова «Батырлар жырының» Көроғлыға арналган төртінші томында Жамбылдың шәкірттерінің бірі ақын Сариевтің «жыраудың орындауындағы бұл эпосты талай естігеніммен, жаттай алмадым» дегенін айтып, есінде қалғанын әңгімелеп берген мазмұнын келтіреді. Онда Көроғлы пері қызы, Ағажүніске ғашық болып, дәулермен соғысып жеңіп Ағажүністі алғаны, одан кейін Гүлнәр періні, Мысқал періні де үлкен қиындықтармен, асқан ерлік көрсетіп алып келген сапарларын және Көроғлының жүз жиырма жасқа келгенше баласының болмағаны айтылады. Жүз жиырмаға келгенде, қызылбас еліне барып, сондағы бір түрікменнің асқан сұлу әрі ақылды Ғауаз атты баласын алып келіп асырайды. Екінші нұсқа – түрлі жинақтарда жарияланып жүрген «Көрұғлы» (Бозай хан) дастаны. Толық жазылып алынбаған дастанда ақынның кіріспе толғауы мен «Бозай хан» атты саласы қамтылған.

1898 жылғы жинақтың түсінігінде құрастырушылар: «Жамбылдың нұсқасы бойынша, кіріспе толғауына қарағанда,  Көроғлы – хандардан кек алатын батыр, Гүлжазираның ашына жігітінен туған баласы болуы мүмкін» дей келе отырып, жыр мазмұнына сәйкес, жауыздықпен өлтірілген тазшаның және онымен бірге дарға тартылып, бір қорымға қатар жерленген хан әйелі Гүлжазираның бейітіне өскен екі ағаштың қосылғанын суреттейтін «Ерекше келіп екі ағаш, еңкейіп келіп қосылған» деген жолдарды дәлел ретінде ұсынады.

Жамбыл нұсқасының ерекшеліктері

Әлеуметтік теңдік сарыны

Эпостың әрбір нұсқасының герменевтикалық сипаты басым. Яғни, жырдың әрбір нұсқасы өз кеңістігі мен дәуірінен мол хабар береді. Жамбыл нұсқасы - «Көроғлыны» жырлағанда әлеуметтік сарындар да көп беріледі, халықтың шындыққа көзқарасы кеңірек суреттеледі. Бұл нұсқада әлеуметтік теңдік сарыны мен тап күресінің қайшылығы көрініп тұрады. Жырдың кіріспесінде жалпы жұртшылықтың жағдайынан сыр шертіп, қоғамдық үдерістерге қатысы түйдек-түйдек ойларын ортаға салу – түркі халықтарының фольклорында көп ұшыраса бермейтін сарын. Жамбыл кіріспеде отаршылдықты да сынай отырып, төменгі тап өкілдерінің аянышты жай-күйін зарлап отырып жеткізеді. «Көроғлының» түрік версияларында әлеуметтің теңдік сарыны тікелей сөз болмағанмен, Көроғлы әкімдер мен саудагерлерге қарсы күресіп, қарапайым халықтың жоғын жоқтаушы тұлға ретінде суреттеледі. Жамбыл нұсқасында сөз бостандығы сарыны да ерекше көрініс береді.

Көроғлыға есім берілуі

Жамбыл нұсқасында кейіпкерге «Көроғлы» есімін халық қояды. Дәлірек айтсақ, мейманасы тасыған Бозай хан ұлын қолға түсіргеннің құрметіне ұлан-асыр той жасап, халықтан ұлына ат қойып беру туралы өтініш жасайды. Көп ішінен бір қарт шығып «Баланың аты Көроғлы болсын» дейді. Бұл есімді Бозай хан жақтырмағанмен, халық ұнатқандықтан, хан да амалсыздан келісім береді. «Көроғлы» есімін өзге қазақ нұсқаларында рухани күштер қойса, ал Бехчер Махир жырлаған «Көроғлының» түрік нұсқасында да кейіпкерге «Көроғлы» есімін халық қояды. Бірақ түрік нұсқасында «Көроғлы» аты емес, оның лақап аты ретінде көрініс табады.

Сонымен қатар Жамбыл нұсқасында Гүлжазираның көрінде туған Көроғлының немен қоректенгені және көрде қалай тәрбиеленгені нақты айтылмайды. Тек, өз аяғымен жүре алар жасқа жеткен шағында бір өзінің сүті кемпірдің қырық баласын асырауға  жететін тоқал ешкінің сүтін емгені айтылады.

Дәстүрлі қазақ эпосынан айырмашылығы

Жамбыл нұсқасының мәтіні толық сақталмауы Жамбыл ақын жырлаған нұсқаның сюжеті ешқандай бір нұсқаға ұқсамауымен ерекшеленеді. Бұл нұсқада қалыптасқан дәстүрден ауытқушылық бірнеше рет байқалады.

Біріншіден, қалыптасқан дәстүр бойынша, біздің көптеген жырларымызда ұрпақсыз кейіпкер, мейлі ол хан болсын, бай немесе би болсын, мұндай ауыр айыптауды (ұрпақсыздығы туралы табалауды) өзі шендес адамнан естиді. Алайда бұл нұсқада он жеті ұлы қаза тауып, ашынған кейуана Бозай ханды «Өзің қу бас, балаң жоқ» деп сынағайды, ал қатал Бозай хан оның басын алмайды. Нұсқада баласыздық зары «Көроғлының» өзге версияларына қарағанда өзгеше өріледі. Р.Мәзқожаев, Ә.Жүргенбаев, т.б. қазақ нұсқаларында баласыздық зарын Көроғлының өзі тартса, Жамбыл нұсқасында перзентсіздік зарын Көроғлының әкесі Бозай хан тартады. Әрі, Бозай хан баланың шешесін өзі өлтіріп, Көроғлының көрде туылуына тікелей өзі себепкер болады.

Көроғлының көрде тууы сарыны да өзге нұсқаларға мүлде ұқсамайды. Мұнда Көроғлы тек шешеден ғана жетім болып туады. Алайда оның көрде туып, онда қалай өскені туралы ештеңе айтылмайды. Есесіне, Жамбыл нұсқасында Көроғлы қырық бір ұлы бар кемпірдің қаратоқал ешкісін емгені айтылады. Осы кейіпкердің қаратоқал ешкінің емшегін ұрлап емуі, Бозай ханның баласымен қауышуына түрткі болады. Сондай-ақ баланың өзі құралпы балаларды асықтай қылып лақтыруы, Бозай ханның бас батыры Құлақасқаны жауырынынан ұстап, лақтырып жіберуі – оның ерекше дүлей күштің иесі екенін көрсетеді. Бұл қазақтың эпикалық дәстүріне сай. Әдетте, болашақ батыр осындай оқыс әрекеттерімен жас шағында көрінеді.

Екіншіден, батырдың шыққан ортасы, әке-шешесі әлеуметтік тегіне қарамастан жақсы жағынан көрінеді. Хан болса – әділ, бай, бек – қайырымды, кедей – момын шаруы, өзгеге залалы жоқ. Жыр жампозының жыр желісіне кірмей тұрып, өз дәуірінің билеушілерін һәм әлеуметтік ортаның кемшін тұстарын тілдеп өтуінен, сондай-ақ, жыр желісін баяндағанда Бозай хан сынды қатал билеушіге қарсы өлімсіреген кемпірдің ащы шындықты жайып салуынан байқалады.

Үшіншіден, болашақ қаһарманның ата-анасы қасиетті жерлерді аралайды немесе әкесі біреудің кеңесімен басқа әйел алады. Бұл мотивтің түптеп келгенде атқаратын қызметі болашақ кейіпкердің бәсін арттырып, оның басқалардан алабөтен өзгеше болатынын көрсету үшін қолданылады. Дегенмен, бұл мотивтің орнына Көроғлының жетілуіндегі ерекшеліктері тілге тиек етіледі. Нұсқада кейіпкердің алғашқы ерлік көрсетуі ерекше баяндалады. Мұнда алғашқы ерлік көрсету мотиві саналы тұрғыдан емес, кейіпкердің адамдардан оқшау өсіп, тағы болып жетілу тұрғысынан кескінделеді. Өзге нұсқаларда кейіпкер көрде өскенімен оны рухани күштердің тәрбиелегені туралы айтылады. Жамбыл нұсқасында мұндай мифтік элементтер жоқтың қасы. Мұнда кейіпкердік көр ішінде тағы күйінде өскенін көрсету біршама реальді дүниеге жақын. Көроғлының қара күштің иесі екенін Бозай ханның баланы ұстау үшін өзімен қатар балаларды жіберген кезде байқалады. Көроғлы олардың бәрін асықша лақтырып, Бозайдың бас батыры Құлақасқаны бұйым құрлы көрмей астына басып алады, бұл оның алыптығын аңғартатын әрекет. Яғни, Жамбыл нұсқасында Көроғлының алғаш рет ерлік көрсетуі тек оның тағы болып өсу тұрғысынан жырланады.

Дереккөздер

Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Koroghlu