Көшпелі қауым

Көшпелі қауым-Егер ХV-ХVІІІ ғғ. Қазакстанның қоғамдык кұрылымын тұтастай әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде карастыратын болсақ, онда оның өндірістік-шаруашылык негізі — қазак қауымының патриархалды-феодалдык өмірі мен тұрмысының жанжакты көрінісі болып табылады.Қоғамдык өндірістің аса басым болған түрі — әкстенсивті мал шаруашылығы еді. Бірлескен казақ кауымында дуализм құбылысы орын алған, яғни коғамдық өндіріс бір жағынан, жайылым жерлерін ортақ иеленумен, екіншіден, малға отбасылардың жеке меншігімен сипатталды. Қазақстандағы меншік түрлерінің негізі мен маңызы даулы мәселе болып табылады. Тарихшылардың бір бөлігі — егіншілер немесе көшпенділер туралы сөз бола ма, оган байланыссыз, өндірістің феодалдық тәсіліне ірі жер меншігі тән және бұл экономикалық негізсіз, көшпенділер қоғамында феодализмнің орнау барысын шамалау да мүмкін емес деп санайды. Олар егіншілердегі сиякты көшпенділерде де өндірістің негізгі құралы жер деп есептейді. Екінші көзқарас бойынша, көпшелі мал шаруашылығының басымдығы кезінде өндірістің негізгі құралы жер емес, мал. Ал жерге келетін болсақ, онда ол еңбек күшін қолданбай-ақ, өзінің табиғи жағдайында жайылым ретінде пайдаланылған деген түжырымға келеді.Көшпелі және жартылай көпшелі шаруашылыктарда өндірістің негізгі қүралы шынында мал болған шығар. Ал жерге тікелей жеке меншік болмаған. Жеке меншікке беру тұрғысындағы жер реформасын жасауға, отырықшылық түсында патша өкіметі, нактырақ айтқанда, 1822 жылғы Жарлығымен және басқа да ережелер мен реформалар аркылы әрекеттенді. Жоғарыда біз қазақтардың өндірістік-шаруашылық әрекетінің түрі бірлесіп еңбек ету қагидаларына қүрылған ауылдық қауым болғандығын атап өттік. Өндіргіш күштердің жеткілікті дамымаған жағдайында бірлесіп еңбек ету ғана жекеленген адамның қолы жете бермейтін еңбек қүралдарын меңгеруді камтамасыз етті. Яғни, еңбек жағдайларын, мүмкіндіктерін біріктіру кажеттілігі қауым шеңберінде — объективті сипатта болды. Отырыкшы немесе көшпелі қауымның еңбек әрекеті — еңбек құралына әсер етудің едәуір күрделі технологиялық тәсілі екендігін байқауға болады, сондыктан да бірлесіп еңбек ету ісі жекелеген адамдардың жай ғана механикалык бірігуін емес, қажетті кәсіптік дағдырлары және табиғи күш-жігері бар жүмыс күшінің түтастай қосылуын көздеген. Малшылардың кәсіпшілік деңгейі мен ауыр еңбегі жөнінде де көп айтуға болады. Ауылдық қауым — өндірістік үйым ретінде өзге де талаптарға, қағидаларға жауап беруі керек, ол жөнінде Н. Масановтың. Г. Марковтың және басқа да ғалымдар еңбектерінен барынша толығтырақ оқып-білуге болады. Біз ауылдықрулық кауымның тіршілік әрекетінің кейбір түстарына токталып өтеміз.Лекциялар курсының алдыңғы тарауында біз сактар, қаңлылар және басқа да халықтарға тоқталдық. Онда Еуразияның, оның басқа да бірқатар технологиялық жагдайлар жеңуге, сондықтан тиісінше өндіріс құралдарының қайта өндірісін қамтамасыз етуге жеткіліксіз болды. Сол себепті шаруашылық жүргізушілер өздерінің өндіріс қүралдарымен, яғни өз мал үлесімен оның табынын қажетті мөлшерге дейін толықтыруға қабілеті бар өзге шаруашылықтармен бірлесіп еңбек етуге объективті түрде мәжбүр болды. Бүл, мысалға, олардың әрқайсысы кем дегенде 20-25 бас малмен қамтамасыз етілген 10-12 шаруашылық болуы мүмкін еді. Мүндай жағдайда жалпы қосындысы көзделіп отырған қажетті мөлшерді береді. Айталық 25 немесе 30 бас малы бар шаруашылық, өндіріс қүралдары жиынтығында қажетті мөлшердің жетпей түрған бөлігін толықтыруға мүмкіндік беретін басқа шаруашылықтармен біріккен жағдайда ғана қарапайым тіршілік әрекетін қамтамасыз ететін болған. Бір сөзбен айтқанда, бірігудің алуан түрі қолданылды, бірақ олардың нәтижесі, жиынтығы әрдайым қажетті мөлшерге, ең қолайлы жағдайга үмтылды. Мал шаруашылығы қауымында өндірісті үйымдастырудың ерекшелігі, бүл оған қосылған жеке адам тек еңбек етуші гана емес, сонымен бірге мал түріндегі өндіріс қүралының белгілі бір мөлшеріне иелік етуші еді. Онсыз оның қосымшалық қағидасын жүзеге асыруына мүмкіндігі болмайды, тиісінше ол бірлесіп еңбек ету негізінде қүрылатын өндірістік бірлестікке де қосыла алмайды. Малдан айырыла отырып, шаруашылық кауымының тең қүқықты мүшесі бола алмайтын да еді, өйткені ол енді қосымшалық қағидасының жүзеге асуына жәрдемдесе алмайды немесе кауымнан бөлініп, одан шеттетіле бастайды.Малдың бір бөлігінен айырылған шаруашылықтар көбінесе өздері текіес кедейленген шаруашылықтармен бірлесіп еңбек ету ісіне, жаңа қауымга бірігуге мәжбүр болды. Мұндағы кажетті жиынтыққа, мөлшерғе жету үшін керекті бірігу көлемі шамалы болгандықтан әрине кауымның сандык күрамы өсіп отырды, яғни оны қүрайтын шаруашылыктар саны артты. Сондыктан бір қүрамға біріккен шаруашылықтар саны 20-30-ға жетіп, тіпті 50-ден де асатын ауыл-кыстауларды кездестіруге болатын еді. Бірақ, мұнда да сол бөліну, оқшаулану жағдайлары орын алды.

Дереккөздер өңдеу