Лингвистикалық бетбұрыс
Лингвистикалық бетбұрыс (ағылш. linguistic turn) — ХХ ғ басында батыстық тіл философиясында болған ірі "бағытталу" құбылысы болып, ол философия мен басқа гуманитарлық ғылымдардың тіл мәселесіне қарай ойысып, тіл ұғымына, тіл шындығына, тілдік байланысқа, тілді қолданушыларға және тіл мен ғаламның қарым-қатынасына шоғырлануымен ерекшеленеді.[1]
Лингвистикалық бетбұрыс әртүрлі интеллектуалды қозғалыстармен байланысты болды, бірақ аталған терминнің өзі Ричард Рортидің "Лингвистикалық бұрылыс" антологиясы (ағылш. Linguistic turn: Recent Essays in Philosophical Method, яғни "Лингвистикалық бетбұрыс: философиялық әдіс туралы таяудағы эсселер", 1967 ж) арқылы танымал болды деп есептеледі, онда Рорти лингвистикалық философияға бет бұруды талқылады. Кейін лингвистикалық философиядан да, жалпы аналитикалық философиядан да алшақтаған Рорти "лингвистикалық бетбұрыс" сөз тіркесін философ Густав Бергманнан алғанын айтты.[2][3]
Аналитикалық философияда өңдеу
Дәстүрлі мағынада, лингвистикалық бетбұрыс аналитикалық философияның пайда болғанын білдіреді.[4] Лингвистикалық бетбұрыс нәтижелерінің бірі тілдің логикасы мен философиясына шоғырланудың артуы, идеал тіл философиясы мен қарапайым тіл философиясына бөліну болды.
Фреге өңдеу
Майкл Дамметтің айтуынша, лингвистикалық бетбұрыс тарихын Готлоб Фрегенің 1884 жылғы "Арифметика негіздері" атты еңбегімен, атап айтқанда Фреге бір сандық тұжырымдаманың идентитиін пайымдаған 62-параграфпен байланыстыру керек.[5][6]
Сан туралы "егер бізде сандарға қарата ұғым мен интуиция болмаса, сандар қалай бізге берілген?" делінетін Канттық сауалға жауап беру үшін Фреге өзі кітабының басында пайымдалған "контекст қағидасына" сілтеме жасайды, яғни тұжырымдаманың контексті аясында ғана сөздердің мағынасы болады, демек сөйтіп "сандық сөз кездесетін тұжырымдаманың мағына" анықтамасынан мәселеге шешім табуға болады. Осылайша, бір онтологиялық, не эпистемологиялық проблема дәстүр бойынша идеалистік бағытта шешілсе, енді лингвистикалық жолмен шешілетін болады.[4]
Рассел және Витгенштейн өңдеу
Тұжырымдамалар (propositions) логикасына және олардың "факттермен" байланысына Фрегенің назар аударуын кейінірек белгілі аналитикалық философ Бертран Рассел "Меңзеу туралы" ("On Denoting") еңбегінде жалғастырды, және оның логикалық атомизміндегі алғашқы жұмыстарында маңызды рөл атқарды.[7]
Людвиг Витгенштейн, Расселдің серіктесі, лингвистикалық бетбұрыстың бастамашыларының бірі болды. Бұл оның "философиялық проблемалар тіл логикасындағы түсініспеушілдіктен туындайды" деген идеясын пайымдаған "Логика-философиялық трактатындағы" (Tractatus Logico-Philosophicus) көзқарастарында және "тіл ойыны" туралы пайымдаулар жасаған кейінгі жұмыстарында кездеседі. Оның кейінгі жұмысы (яғни, философиялық зерттеулер) аналитикалық философияның жалпы ережелерінен айтарлықтай алшақтайды, олар пост-структуралистік дәстүрде резонанс тудыруы мүмкін деп танылуда.[8]
Куайн және Крипке өңдеу
У.В.О.Куайн "Эмпиризмнің екі догмасы" шығармасында өзінің алғашқы философиялық көзқарасымен лингвистикалық бетбұрыстың тарихи жалғасымдылығын сипаттаған болатын: "Мән референт объектісінен ажырап, сөзбен біріккен кезде ол мағынаға айналады."[9]
Кейінірек ХХ ғ-да Сол Крипке қатарлы философтар "Атау және сөзсіздік" кітабында тілді мұқият талдаудан метафизикалық қорытындылар жасады.[10]
Құрлықтық философия өңдеу
Гуманитарлық ғылымдардағы лингвистикалық бетбұрыс үшін шешуші рөл ойнаған тағы бір дәстүрлі еңбек, атап айтқанда фердинанд де Соссюрдің[11] құрлықтық структурализмі болды, 1916 жылы ол қайтыс болғаннан кейін жарияланған Жалпы лингвистика курсында (Cours de linguistique générale) осы әдіс таныстырылды.[12][13] Оның айтуынша, тіл дегеніміз таңбалар (signs) жүйесі, ол бейне жазу жүйесі секілді, немесе саңыраулар қолданатын таңба жүйелері секілді, немесе символдық жосындар жүйесі секілді, сондықтан оны жүйелі түрде зерттеуге болады.[14] Ол жаңа семиология ғылымын ұсынды - грекше семейон (semeion) таңба деген мағынаны білдіреді.[14] Бұл кейін семиотика деп аталды, ол "белгілер ғылым" деген сөз.[14] ХХ ғ басындағы Соссюр жұмыстарынан бұрын лингвистика негізінен жеке сөз мағынасының тарихына тарихи анализ (кейде диахроникалық деп аталады) жасауды білдіретін этимологияны зерттеумен болды. Соссюр ХІХ ғ-дағы салыстырмалы филологтарды сынға алды, тек Үнді-Еуропа тілдеріне негізделген олардың қорытындылары Соссюрдың айтуынша "шындық негізі жоқ". Ол кезде "тіл - төртінші табиғи патшалық" болды.[12] Соссюр тілдің қазіргі функциясын тексеру арқылы тілді тануға тырысты (синхронды талдау) - бұл яғни сөздрер арасындағы байланыстар жүйесін мағынаның қайнары деп есептейтін байланыстық әдіснама болатын.[14] Соссюр синхроникалықты лингвистика ғылымындағы тыныш күй деп сипаттады, ол эволюциямен байланысты болатын диахроникалыққа диахроникалыққа қарама-қайшы болады.[12] Әртүрлі тілдерді салыстыру арқылы, Соссюр таңбаланушы (signified, мысалы нақты орындық) мен таңбалаушы (signifier, яғни орындық, кресло, тб.) арасында "тұрақты шекара" жоқтығын дәлелдедi.[12] Шындықтың өздігінен бейнелеуін "табиғи күштер" белгілемейді.[12] Соссюр фонетикалық эволюцияның грамматикалық салдарын паш етіп, диахроникалық фактілердің әр түрлі формада болатынын дәлелдеді, мысалы кресло мен орындық, тб.[12]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ https://www.britannica.com/topic/philosophy-of-language Philosophy of language, Encyclopedia Britannica, 2018-11-14, en
- ↑ Richard Rorty, "Wittgenstein, Heidegger, and the Reification of Language" in Richard Rorty, Essays on Heidegger and Others: Philosophical Papers, Cambridge University Press, 1991.
- ↑ Neil Gross, Richard Rorty: The Making of an American Philosopher, University Of Chicago Press, 2008, p. xxix.
- ↑ a b Dummett Michael A. Origins of analytical philosophy — Cambridge. Mass.: Harvard University Press, 1994. — P. 5. — ISBN 0674644735.
- ↑ Language, Philosophy of – Internet Encyclopedia of Philosophy. Тексерілді, 20 сәуір 2018.
- ↑ M. Dummett, "Frege: Philosophy of Mathematics"
- ↑ Russell Bertrand The Philosophy of Physical Atomism // Logic and Knowledge — Capricorn Books, 1918. — P. 178.
- ↑ Hacker, P.M.S. (29 January 2005). Analytic Philosophy: Beyond the Linguistic Turn and Back Again. St John's College, Oxford. p. 1–20. http://info.sjc.ox.ac.uk/scr/hacker/docs/Beyond%20the%20linguistic%20turn%20.pdf. Retrieved 26 September 2019. "Although Wittgenstein never used the term Linguistic turn".
- ↑ Quine, W. V. O. Two Dogmas of Empiricism
- ↑ Brian Garrett What Is This Thing Called Metaphysics? — Taylor & Francis. — P. 54. — ISBN 978-1-136-79269-4.
- ↑ Kreps David Bergson, Complexity and Creative Emergence — Springer. — P. 238. — ISBN 978-1137412195.
- ↑ a b c d e f Saussure Ferdinand de Course in General Linguistics — New York: The Philosophical Library. — P. 240. In collaboration with Albert Reidlinger
- ↑ Saussure Ferdinand de Course in General Linguistics — La Salle, Illinois: Open Court. — ISBN 0-8126-9023-0.
- ↑ a b c d Silverman David Interpreting Qualitative Data: Methods for Analyzing Talk, Text and Interaction — SAGE. — ISBN 978-1-4462-0020-9.