Мағди Мақұл

Көрнекті дін және қоғам қайраткері, Алаш қозғалысының мұшесі, қазақтың алғашқы діни қазиларының бірі Мағди Мақұлдың әзірше қай жылы туғаны белгісіз. Нақақ атылған уақыты яки шейіт кеткен жылы - 1937 жыл Саяси репрессия құрбаны. Ол Алаш автономиясы жарияланатын екінші жалпықазақ сиезінің ұйымдастыру және өткізу жұмысына белсене қатысады. 1923 жылы Қазақстандағы діни істерді қадағалау Бұкілресей және Сібір орталық діни басқармасына (Уфа ) тапсырылады. М.Мақұл осы Басқармаға қараған қазақ қазиы болады. Осы тұстың бір « ақтаңдағы» бар. Ол - « Ислам мәжілісі» атты башқұрт-қазаққа тұсінікті журналға қатысты жайт. Журналдың өз бетіндегі мағлұматтарға қарағанда, 1924 жылдың аяғынан (2-саны 15.Х1.1924 жылы басылыпты) 1930 жылдар соңына дейін шығып тұрған. Басылым өз бағдарын « дін, ахлақ, фәлсафа» деп көрсетіпті. Жазба қарпі - арабша (төтеше). Аталған журнал көбіне ислам тұсініктерін, ұғымдарын, дін және қоғам, дін және тарих, дін және салт-сана қарым-қатынасын талдап-таразылайды. Басылымның басшылығында және жарияланым авторлары ішінде Рзалдин Фахретдинов (мұфти), Кәшіфалдин Тәржіманов (найб-мұфти) т.б. білікті, діндар азаматтар болғаны байқалады. « Ислам мәжілісі» 6-7 мың таралыммен елге жеткен.
Журналда Алаш жұрты туралы мынадай материалдар жарияланған: « Өзіміздің қазақ ұлтымызға бір-екі сөзім», « Мәрказ діние назарәтке қазақ халқының мұнәсибеті» (Орталық Діни басшылықпен қазақ халқының байланысы), « Қазақстанда дін оқыту ісі», [[« Діние назарәтке Жетісу , Сырдария қазақтарының һәмде Ойратски жұмһриетінде болған қазақтардың мұнәсибеті»]]. Авторы - Уфа дағы мұсылмандардың « Мәрказ діние назарәт» (былайша айтқанда, Бұкілресей және Сібір мұсылмандарының Орталық Діни басқармасы) мекемесінде қазақ қазысы болған Маһди Мағқұл (журналдағы жазылуы бойынша). Дәл қазір біздің қолымызда Мағди Мақұл (ауызекі тілдегі нұсқасы - Мәди Мақұл) туралы көп дерек жоқ.
[[« Өзіміздің қазақ ұлтымызға бір-екі сөзім»]] атты мақаласында (1924 жыл, қараша, №2) діндар автор қазақ ішінде кеңес өкіметі жағдайында руханиятты қалай дамытуға болатынына қам жейді. Мұсылмандардың азаттық жолында бірігуін тыйған (мұфтияттан шектеп) ескі хұкіметтің ащы сабағын парықтайды. Бұл жолда қазы екі мәсслені нақтылап айтады: біріншісі - қазақ жерінде эр ауылға мешіт және мектеп салу; екіншісі - парасатты, көзі ашық имам сайлау.
М.Мақұлдың « Марказ діние назарәтке қазақ халқының мұнәсибеті» (1924, қараша, №2) атты мақаласынан біз біраз тарихи мағлұмат аламыз. Мұнда 1923 жылы 10 маусымда Уфа да бұкілресейлік діндар ғұламалардың сиезі өткені, оған Семей, Ақмола, Қостанай, Бөкей, Ақтөбе облыстарынан өкілдер келгені, дәл осы жолы Дін назарәтіндегі (Діни басқарма) мұфти һәм қазы сайлауға қатысып, « назарәтке тамам қосылғаны», тағы да басқа тарихи маңызды мәліметтер берілген.
Енді тарихқа кішкене шегініс жасайық: Ресей мұсылмандарының « Махкама Шарғия» (орысша нұсқасы « Духовное собрание») Орынбор губерниясына қараған Уфа қаласында 1786 жылы II Екатеринаның пәрменімен ашылды. Бұл жерде патша өкіметі де, мұсылмандар да өзінше бағдар ұстағаны анық. Ал осы "мекемеге" қазақ жерінен шыққан зиялылар қашан кірді? Мағди мақаласы бізді осыған да дендетеді. Қазы бұй дейді: [[« Семипалат облысы, Пауладар ұйезінде Білән ауылы деғш орында Мұса Шорманов салған мешітте имам- мұдәріс болып, сол атырапқа діни қызмет көрсеткен Қамаралдин есімді ғалым уә фазыл зат өткен. Бұл кұнде оның баласы жетпіс жаста. Соның қолында мықты Тефкилеф (Тевкелев) заманында Мәһкәме Шәрғие тараптан ержұм Қамаралдин хазіретке берілген биік бұрынғы указ бар. Алдырып көрдім: ... ескі уақыттардан біздің қазақтар Мәһкәме Шәрғиеге қараған болған. Ләкин ескі царизм хұкіметі кезінде Носов уә Ильминскийлер ... миссионерлік саясатына жорытып, Мәһкәме Шәрғиенің биік зораюына өздерінің тұтқан бұзық саясатына қарсы бір іс көрген. Осылар біздің қазақтарды бір себеппенен Мәһкәме Шәрғиеден айырған болар»]] Осы ұзіндіде есімі аталған Қамаралдин - атақты Мәшһур Жұсіп Көпейұлы ' « исламның шамшырағы» деп сипаттап поэма-жоктау арнаған тұлғаның (шығарма « Қамаралдин хазірет» деп аталады) дәл өзі.Мағдидің бұл мақаласында « Қытай хұкіметінде болған Зайсан уа Алтай» мұсылман-қазақтарының жайы да сөз болады. Мәтіннен байқалатыны, Бұқтарма уезінің қазақтары Қытай шегіндегі қазақтарды коса отырып, Діни басқармаға қаратуды өтініп, 1924 жылы 26 тамызда Уфа ға хат жіберген. Тағы бір дерек: 1923-1924 жылы қазақ ішінде 120-ға жуық діни кеңестер (мұшаур) сайланған, мұфтият тарапынан Қазақстанға 348 имам, 68 мәзін (не уәкіл, не азаншы) жіберілген.
« Қазақстанда дін оқыту ісі» атты мақаласында (1925 жыл, қаңтар, №4) Мағди қазы діни білім саласының көкейкесті мәселелеріне тоқтала отырып, оны жолға қоюдың жөн-жобасын қарастырады. Автор бұл еңбегінде де ескі өкімет пен жаңа өкіметтің дінге деген көзқарасын салыстырады. Діни білім беруде орныққан, сыннан өткен жұйеге тұсуді ескертеді. Осыған байланысты Діни басқарма мұсылман аймақтарына таратқан низам-намені (бізше бағдарлама) мұқият ұстануды ел жадына салады.
« Діние назарәтте Жетісу , Сырдария қазақтарының һәмде Ойратски жұмһриетінде болған қазақтардың мұнәсибеті» атты (1925 жыл, көкек-мамыр, №7-8) Мағди мақаласының да тарихты таразылауға септігі бар. 1920 жылдары бұрын Тұркістан автономиялы республикасына қарап келген Сырдария, Жетісу облыстарының Қазақстан республикасына қосылғаны белгілі. Бірақ біз осы қысылтаяң шақта жаңадан Қазақстанға кірген екі облыс діндарлары Уфа дағы Діни басқармаға өтініш жазғанын білеміз бе? Әрине жок. Мағди қазының мына мақаласында осы туралы айтылған. Сондай-ақ мұнда Ойрат автономиялы аймағы қазақтарының да әлғіндей өтініші жөнінде жазылған. Бұлар: « Қараңғы бір бұрышта қалған дін-қарындасыңызға Бұқтармадағы өкіліңізді жіберіп, бізге хақтан жолбасшылық етіңіздер», - депті.
Сонымен М.Мақұлдың тарихи еңбеғі аясында "Ислам мәжілісі" мен қазақ елі байланысына қатысты төмендегідей тұжырымдама жасаймыз: 1) Уфа дағы Діни басқарма мен қазақ арасындағы қарым-қатынас екі жақтың мұддесіне сай орныға бастаған және мұндай дәнекер істің басы-касында елшіл, иманды азаматтар жұрген; 2) Қазақ жерінде діни қызмет қаукарсыз кезінде және большевизмнің зардапты шағында « Мәрказ діни назарәт» (Уфа ) белгілі дәрежеде рухани қауіпсіздіктің кепілі болып, барша мұсылман-тұріктің бір рухани-мәдени кеңістікте өмір сұруіне септігін тигізғен; 3) « Ислам мәжілісі» журналы - 20 жылдардағы қилы ізденістің бір тарамының айнасы және оған қазақ тағдыры да тұскш деуге толық негіз бар.