Мен көрдім ұзын қайың құлағанын...

«Мен көрдім ұзын қайың құлағанын...» - Абайдың 1898 ж. аударған өлеңі. Туынды түпнұсқада 16 жол болса, аудармада - 20 жол. 1945 жылғы толық жинақта бұл өлең М. Ю. Лермонтовтан аударма деп керсетілген. Кейінірек академик 3.Ахметов бұл өлеңнің «Я видел березу - сломилась она» деген орыс романсының (сөзі-В. А. Крыловтікі, музыкалық А. Г. Рубинштейндікі) аудармасы екендігін анықтады.

Я видел березу - сломилась она,
Верхушкой к земле преклонилась она;
Но листья не блекли на тонких ветвях,
Покамест не спряталось солнце в горах.

Я бабочку видел с разбитым крылом,
Бедняжка под солнечным грелась лучом,
Стараясь и слабость и смерть превозмочь,
Пока не настала холодная ночь.

Стрелка видел я, как он лань подстрелил,
Животное пало в крови без сил.
Со смертью бороться оно не могло,
И жить перестало, как солнце зашло.

Ах, мне изменила подружка моя,
И солнце померкло давно для меня;
Но смерть и покой я напрасно зову

И с сердцем разбитым живу да живу

(Крылов В. А. Стихотворения, -СПб., 1898, с. 165-166).

Абайдың аудармасы орысша тексте мағынасы жағынан түпнұсқаға жақын болғанымен, көркемдік шеберлігі жағынан әлдеқайда артық екені айқын көрініп түр. Өлеңде айналадағы табиғат, жан-жануар тіршілігінен, адам өмірінен төрт қайғылы көріністі алып, қатар қойып, мұңды сарынның барған сайын үдей түсуі арқылы, ғашық жардың опасыздығына қапаланған көңіл күйін неғұрлым әсерлі көрсетуге ұмтылғандық байқалады. Абай өз өлеңінде осы бейнелеу тәсілін өте шебер қолданады. Ол құлап жатқан қайыңды жанды бейне кейпінде алып: «Жапырағы сарғайып, өлімсіреп, Байғұстың кім тыңдайды жылағанын?» - деп сипаттайды. Кеудесіне оқ тиіп, қансырап жатқан қызыл киікті суреттегенде де: «Кімге батар ол байғұс тартқан күйік?» - дейді. Осындай қайғылы сурет-көріністер аяныш сезімін туғызу үшін ғана емес, өмірге құштарлықты өнеге ету үшін берілгені анық. Оны күн шуақта сынық қанат көбелектің қалт-құлт етіп жатқанын баяндай келіп Абайдың: «Одан ғибрат алар жан бір бөлекті», - деген сөзінен-ақ жақсы аңғаруға болады. Осылардан кейін ғашық жардан опасыздық көрген өлеңдегі лирикалық қаһарманның өз уайым-қасіреті, өзінің жүрегінің мұңы алғашқы қайғылы сарындарға үндесе шығады: «Жылы жұрек суынды, жара түсті, Шықпаған шыбын жанмен күн өткіздік...» - дейді Абай. Орыс ақынының өлеңі осымен аяқталады. Соңғы түйінді ой — ғашық жардың уәде бұзғандығы, баянсыз махаббаттың азабы. Абай онымен тынбай, тағы бір шумақ өлеңді тыңнан қосып, өмір, дүние жайлы кең көлемде ой толғайды, адамның опасыздығын «жеп жүр ғой біреуінің біреу етін» деп, қоғамдық қарым-қатынас түрғысын көрсетеді. Өлеңді: «Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда, Көбінің сырты бүтін, іші - түтін...» - деп түйіндейді. Сөйтіп, Абай өлеңнің ғибраттылық мәніне үлкен әлеуметтік пікірді үстемелеп, қазақ қоғамының өмірінен алынған қорытынды-түйін жасайды. Туынды 11 буынды қара өлең ұйқасы өрнегімен кестеленген. Алғашқы рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны ИбраҺим Құнанбайұлының өлеңі» атты жинақта жарияланған. Шығарма басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1945, 1954 жылғы басылымдарда Мүрсейіт қолжазбалары (1905, 1910) бойынша 3-шумақтың 3-жолы «Күн шуақта жатады қалт-құлт етіп» болып берілсе, 1957, 1977 жылғы басылымдарда бұл жол 1909 жылғы жинақ негізінде «Күн шуаққа жылынар қалт-құлт етіп» түрінде алынған. 1945, 1954, 1957 жылғы жинақтарда 5-шумақтың 2-жолы «Жеп жүр біреуінің біреуі етін» делінсе, 1977 жылғы басылымда бүл жол 1933 жылғы жинаққа сәйкес «Бірінің жеп жүрген көп біреуі етін» деп қабылданған. Бүл өлеңге композитор С. Мұхаметжанов романс жазған.