Минералдарды топтарға бөлу

Минералдарды топтарға бөлу - Табиғат ғылымдарының қайсысын алсақ та олардың өздеріне тән зерттейтін заттарын реттеп, топтау керек. Мысалы, ботаника, зоология сияқты ғылымдарды алатын болсақ , оларда өсімдіктер мен жануарларды әр түрлі белгілері бойынша бірнеше топтарға, яғни ботаникалық , зоологиялық систематикаларға бөледі. Өсімдіктер мен жануарлардың жүздеген, тіпті, мындаған түрлері бар. Олардың барлығын жеке-жеке сипаттау әрі қиын, әрі мағынасыз, сондықтан олардың арасындағы байланысты, қарым-қатысты, жаратылыс тектестерін тану қажет. Соларды жаратылыс тегіне: аталастығына, тұқымдастығына қарап топтап айыратын болсақ, зор жеңілдік келеді.
Сол сияқты мыңдаған минералдар түрлерін топтарға бөледі. Оны классификация немесе систематика дейді. Минералдарды системаларға бөліп сипаттауды сипаттық немесе систематикалық минералогия дейді.
Минералдарды системаға белудің бірнеше түрлі әдісі бар. Өндірістік-экономикалық жағынан топтағанда, оларды, мысалы, химия өндірістерінің шикізат минералдары, қара металлургия мен түсті металлургия минералдары, құрылыс материалдары, асыл тастар, қымбатты металдар, ауыл шаруашылығына қолданылатын минерал заттар сияқтандырып бөледі.
Онан кейін минералдарды жаратылыс жағынан, мысалы эндогендік, экзогендік деген екі үлкен системаға бөледі. Сонан кейін олардын, әрқайсысы бірнеше түрлерге бөлінеді. Эндогендік минералдар: магмалық , пегматиттік, пневматолиттік, гидротермалық , оның ішінде гипотерімалық, мезотермалық , эпитермалық т. б.
Экзогендік минералдар: тұздар, қалдық минералдар, қайталама минералдар, коллоид минералдар, органикалық минерал- дар т. б.
Метаморфтық минералдар да солай бөлінеді: динамометаморфтық , пирометаморфтық , контактылық т. б.
Минералдардың жаратылысына (генезисіне) жоғарыда толық тоқталдық , сондықтан оны бұл жерде қайталаудың қажеті жоқ .
Минералдарды химиялық түрлеріне қарай, яғни химиялық систематикада минералдарды химиялық құрамына қарай топтайды. Минерал дегеннің өзі химиялық бір тектес табиғи қосындылар, ал минералдардың басым көпшілігі кристалдық заттар екенін білеміз. Сол себепті біз минералдарды системаға бөлу негізінде олардың химиялық құрамын қолданамыз. Сонымен қатар, әрбір минералдың сипатын келтіргенде оның қайда қолданылатыны, кені және жаратылысы қоса айтылып отырылады. Минералдар системасының негізі химиялық , қосымша белгілері өңдірістік және жаратылыстық болады.
Химиялық жағынан қарағанда минералдарды органикалык және органикалық емес минералдар деп бөлуге болады.
Органикалық минералдардың барлығы көміртектің қосындылары. Кәміртек косындыларының ішінде органикалық топқа жатпайтын екі түрлі минералдар бар. Оның бірі — карбонаттар, яғни көмір қышқылының тұздары (мысалы, кальцит, доломит т. б.), екіншісі— карбидтер, яғни көміртектің металдармен косындысы (мысалы, кальций мен кеміртек қосылса кальций карбиды, көміртек пен кремний қосылса карборунд деген қатты зат шығады).
Органикалық минералдардың түрлері де көп болу керек. Бірақ олар әлі күнге дейін зерттеліп талданған жоқ . Оның себебі органикалық қосындылар аса күрделі құрылысты келеді. Тек кейінгі кездерде ғана, минералдардың ішкі кұрылыстарын зерттеудің техникасы жетілумен байланысты, органикалық заттардың түрлерін талдау өркендей бастады. Біз әзірше органикалық қосыпдыларды бір ғана топ ретінде қарастырамыз.
Орғаникалық емес минералдар кебірек талданған. Сондықтан біздің системаға белетініміз көбінесе осылар.
Сонымен, барлық минералдар мынадай типтерге бөлінеді:

силикаттар.

    • 2. Si04 — тетраэдрлердің оңаша топтарынан құрылған си-

ликаттар.

    • 3. Si04 — тетраэдрлердің үздіксіз тізбегінен құрылған сили-

каттар.

    • 4. Si04 — тетраэдрлердің үздіксіз қабаттарынан құрылған

силикаттар.

    • 5. Si04 — тетраэдрлердін үздіксіз каркастарынан құрылған

силикаттар.

  • VII. Органикалық қосындылар.

Біз бұл схемада ең басты қосындыларды атап өттік. Осы қосындыларға химиялық құрамы жағынан жақын (типтес) қосындылар да жатады. Оларды біз сол типке кіргізе кетеміз. Мысалы, карбидтер, нитридтер, фосфоридтер көп кездесе бермейді, ал олардың химиялық қосылыстар типі сульфидтерге жақын, сондықтан оларды сульфидтер типі қатарына жатқызамыз.
Сонымен қатар оттекті тұздарға жататын минералдар тобы тіпті көп. Оларды жеке-жеке атап өту қажет. Ол ғана емес, бүл типке барлық силикат атаулыны да жатқызуға болады, өйткені оларды да оттекті кремний тұздары деп қарастыруға болады. Бірақ силикаттар аса көп минерал топтарын қамтитын болғандықтан, оларды жеке типке айналдырып, тетраэдрлік қүрылыстарына қарай жіктейміз.
Минералдарды типтерге беліп, жеке сипаттама бергенде мынадай тәртіп қолданылады, яғни аты, химиялық формуласы, меншікті салмағы, қаттылығы, сингониясы мен сырт формасы, түсі, сызығы, жылтырлығы, сынығы және басқа өзгешеліктері (жымдастығы, қоспағы, магниттігі т. б.), жаратылысы, қолданылуы, кендері ескеріледі.

[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69