Мирсаид Хайдарғалиұлы Сұлтанғалиев
Мирсаид Хайдарғалиұлы Сұлтанғалиев (тат. Мирсәет Хәйдәргали улы Солтангалиев; 13 шілде 1892 — 28 қаңтар 1940) — татар ұлтынан шыққан көрнекті мұсылман саяси қайраткер, Ресей азамат соғысының қатысушысы, РСДЖП(б) мүшесі, КСРО-да саяси қуғын-сүргіннің құрбаны.
| Мирсаид Хайдарғалиұлы Сұлтанғалиев | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Азаматтығы | |
| Ұлты | |
Өмірбаяны өңдеу
Мирсаид Сұлтанғалиев 1892 жылдың 13 шілдесінде Үфі губерниясының Істерлітамақ уезіндегі Қырмысқалы ауылында дүниеге келді[1] (басқа деректер бойынша — Елімбет ауылында[2]). Ұлты татар. 1907—1911 жылдары Қазандағы татар мұғалімдер семинариясында оқиды. Оқудан соң Істерлітамақ уезіндегі Атжетер және Ескі Шәріп ауылдарында мұғалім болып жұмыс істейді, кітапханашы болады, татар мерзімді баспаларында мақалалар жариялайды. Студенттердің «Ислах» революцияшыл қозғалысының белсенді мүшесі. 1913—1917 жылдары Бакудағы қыздар гимназиясында мұғалім[3]. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Петерборға жол тартады.
1917 жылдың мамыр айында Мәскеудегі Бүкілресейлік мұсылмандардың съезі мен ол сайлаған Бүкілресейлік мұсылман Кеңесінің жұмысына белсенді түрде қатысады. Шілде айында Қазанға қайтып оралады, Молланұр Уахитовпен бірге Петерборда Мұсылман социалистік комитетінің негізін қалап, атқарушы комитеттің хатшысы атанады. 1917 жылдың қарашасынан бастап РСДЖП(б) мүшесі[3]. Ұлттар істері бойынша Халық комиссариатының (Наркомнац) мұсылман бөлімі басшылығының мүшесі, оның хатшысы — Мұстафа Субхи.
Мирсаид Сұлтанғалиев Ресей мұсылман коммунистік партиясының негізін қалаушы. 1918 жылдың мамырында жоспарланған Татар-Башқұрт Кеңес Республикасының Құрылтайына дайындық жүргізеді. 1918—1920 жылдары РКФСР Әскери-теңіз күштері халық комиссариаты жанындағы Орталық мұсылман әскери коллегиясының төрағасы. 1919—1921 жылдары РКП(б) Орталық комитетінің жанындағы Шығыс халықтары Орталық басқармасының төрағасы. 1920—1923 жылдары Ұлт істері Халық комиссариаты Коллегиясының мүшесі[3].
Сұлтанғалиев 1920 жылдары қалыптаса бастаған сталиндік ұлт саясатына қарсы шықты[3], оның ой-пікірлері Иосиф Сталинге ұнамады. 1923 жылы Ленин науқасқа шалдыққан кезде Мирсаид Сұлтанғалиев партия қатарынан шығарылып, 4 мамырда тұтқындалды. «Сұлтанғалиевшылар» (орыс. «султангалиевщина») деп жала жабылған оның көптеген ізбасарлары да осындай жағдайға тап болды.
Көп уақыт өтпей Сұлтанғалиев бостандыққа шығып, 1923 жылдың қыркүйегінен бастап 1928 жылдың қаңтарына дейін КСРО кооперация жүйесінде қызмет атқарды. 1928 жылдың 12 желтоқсанында «контрреволюциялық ұйым» құрды деген айып тағылып, Сұлтанғалиев қайтадан қамауға алынады. 1930 жылдың 28 шілдесінде «ұлтшыл ауытқушылық» (орыс. «национал-уклонизм») үшін ату жазасына кесіледі. Кейінірек жазасы «жұмсартылып», 1931 жылдың 13 қаңтарында жазасы 10 жыл лагерлерге ауыстырылды. 1934 жылы ол қайтадан босатылып, Саратов қаласында тұруға рұқсат алды. 1937 жылдың 19 наурызында соңғы рет қамауға алынып, 1939 жылдың 8 желтоқсанында КСРО Жоғары сотының әскери коллегиясы РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-1а, 58-2 және 58-11 баптарының негізінде[4] оны «халық жауы» ретінде ату жазасына кесті[3]. Бұл үкім 1940 жылдың 28 қаңтарында Мәскеуде іске асырылды[4][5].
Мирсаид Сұлтанғалиев тек 1989 жылы ақталды[3].
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Султанбеков Б. Ф., Шарафутдинов Д. Р., 2002, б. 391
- ↑ Набиев Р. А. Ислам на европейском Востоке: энциклопедический словарь — Магариф, 2004. — Б. 303. — 383 б. — ISBN 9785776113970.
- ↑ a b c d e f Түркістан: халықаралық энциклопедия / Бас. ред. Ә. Нысанбаев — Алматы, 2000. — Б. 558. — 656 б. — ISBN 9785898001452.
- ↑ a b Султанбеков Б. Ф., Шарафутдинов Д. Р., 2002, б. 423
- ↑ Султанбеков Б. Ф. Татарстан, ХХ век: События, документы, публицистика — 2003. — ISBN 9785941131839.
Қосымша әдебиет өңдеу
- Шілдебай С. Мирсаид Сұлтан-Ғалиев: өмірі мен тұтас Түркістан жолындағы күресі. // Жас Түркістан, 2001. — №1. — 14—25 б.
- Султан-Галиев М. Избранные труды — 1998. — 719 б. — ISBN 9785930010015.
- Сагадеев А. В. Мирсаит Султан-Галиев и идеология национально-освободительного движения: научно-аналитический обзор — 1990. — 141 б.
- Султанбеков Б. Ф., Шарафутдинов Д. Р. Неизвестный Султан-Галиев: рассекреченные документы и материалы — 2002. — 458 б. — ISBN 9785298011310.