Мүкден конгресі

Мүкден конгресі (Түркі татарларының I Қиыр Шығыс съезі) — белгілі татар қоғам қайраткері Г. Ысқақтың бастамасымен 1935 жылы 14 ақпанда Мүкден (Қытай) Қиыр Шығыста (Қытай, Корея, Жапония, Маньчжу-Го) тұратын татар эмигранттары өкілдерінің кездесуі. Съезге аймақтың татар көршілерінен 41 делегат, 100-ден астам Еділ-Орал комитеттерінің мүшелері, Маньчжурия мен Жапонияның ресми өкілдері қатысады. Конгрестің басты мақсаты жергілікті татарлардың саяси, діни және мәдени ұйымдарын біріктіру болды.Конгресс Ресейдегі коммунистік өзгерістерге, сонымен қатар, ақ гвардияшылдардың эмиграция өкілдері өткізген Ресейдің қалпына келтіруін теріс бағалайды.

Ресей аумағында татарлардың территориялық және мемлекеттік тәуелсіздігін (Орал-Еділ штаты) алуы сілтеме ретінде алынады. Жұртшылық өкілдері конгресстің қарарларына әр түрлі көзқараспен қарайды. Кеңес азаматтары мен ақ гвардия эмиграциясының өкілдері оппозиция мен дұшпандықты қарастырса, татарлардың көпшілігі бейтараптықты сақтайды. «Украинский вестник» газетінің беттерінде Г. Ысқақтың идеяларын насихаттайтын тек украиналық қоғамдастық конгрестің шешімдерін қолдайды. Г. Ысқақ татар эмигранттарының арасында КСРО-ға дұшпандық тудыра алмайды, ал Жапония мен Манчжоу-Го ресми өкілдері бұл идеяны қолдаудан бас тартады.

Конгресте Қиыр Шығыстағы түркі-татар мұсылмандарының Еділ-Орал ұлттық-діни комитеті ұйымдастырылды 30-жылдары Еуропаға, АҚШ-қа және Австралияға татар эмиграциясының күшейгеніне қарамастан, 1935-1945 жылдар аралығында Қиыр Шығыста комитет татарлардың мәдени және діни қажеттіліктерін қанағаттандырды, әрі татар қандастарының кітапханаларын, баспаларын және мектептерін басқарды. «Милли Байрак» (Ұлт байрағы) газеті мен «Шакирдләр таңы» (Шәкірттер таңы) журналы аймақтағы татар диаспорасының дамуына зор үлес қосады. 1937 жылы Харбинде мешіт, 1938 жылы қарттар мен мүгедектерге арналған зейнет үйі, 1940 жылы жетім балалар мен жағдайы төмен ата-аналардың балаларына арналған мектеп-интернаттың ашылуы комитеттің маңызды жетістіктері болды.

Еділ-Орал комитетінің қызметі 1945 жылы квантон армиясы талқандалған кезде және Жапония капитуляциясынан соң тоқтатылды, оның басшыларының көпшілігі кеңестік қарсы барлауы тарапынан тұтқындалды.

Қазақ-Башқұрт Кеңес Республикасы

Әдебиет

1. Татарский энциклопедический словарь. — Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 1998.
2. Гайнетдинов Р. Б. Тюрко-татарская политическая эмиграция: начало XX века — 30-е годы. — Наб. Челны, Камский издательский дом, 1997.
3. «… Политический акт представителей многомиллионного мусульманского мира…» «Гасырлар авазы — Эхо веков» № 1/2 1999

Сілтеме

• "Қазіргі мемлекет - Қиыр Шығыстағы түркі-татар ұлттық қозғалысы" (1935) т.ғ.к. Рүстем Ғайнетдинов