Нарт дастаны (кабард.-шерк. -{Нарт ӀуэрыӀуа́тэ}-; осет. Нарты кадджытæ; қараш.-малқ. -{Нарт таурухла}-; абх. Нарҭаа ражәабжьқәа; шеш. Нарт Аьрштхой

адыг. -{Нартхэр}-) — батыр-баһадүрлердің («нарттар») шығу тегі мен шытырман оқиғалары туралы аңыздарға негізделген Солтүстік Кавказдағы бірқатар халықтар арасында бар эпос. Ол абхаз-адыгей, осетин, вайнахтар арасында таралған. Бөлек циклдар свандарда және басқаларында да белгілі[1].

Прозалық және өлең күйлерінде кездеседі. Шығарма Кавказдың автохтонды халықтары және солтүстік-иран (скиф-сарматтар) халықтарының ежелгі эпикалық циклі мен мәдениетіне негізделген[2].

Дастанның пайда болуы өңдеу

 
Адыгей Республикасы елтаңбасындағы нарт батырының бейнесі

Зерттеушілердің пікірінше, дастан б. з. б. VІІ-VІІ ғасырларда құрыла бастады, ал ХІІІ-ХІV ғасырларда әртүрлі аңыздар циклге біріктіріліп, батырдың немесе оқиғаның айналасында топтаса бастады[3].

Зерттеушілер «нарт» сөзінің шығу тегі жайлы ортақ пікірге келмеді. Сондықтан олардың кейбіреулері ирандық «нар» (еркек) сөзімен ұқсастықтарса, ал басқалары оны осетиндік «нæ арт» (біздің от) немесе көне үнділік «нрт» түбірімен (билеу) байланыстырады. В. И. Абаев «нарт» сөзі моңғолдың нара «күн» түбірінен шығады деп есептеді (дастанның көптеген кейіпкерлері күн аңызымен байланысты).

Нарт дастанының шығу тегі туралы мәселе күрделі. В. И. Абаев дастанды ойлап тапқан адамдар осетиндер деп тұжырымдады:

«Нарт» термині осетиндік көпшіліктің «т» көрсеткішін қамтиды және осетиндік тектік атаулар типіне сәйкес қалыптасқан: сондықтан ол Кавказдың басқа халықтарына осетиндік үлгіде енген.
2. В. Миллер мен Ж. Дюмезил көрсеткендей, кейбір нарттық сюжеттер осетиндердің алыс ата-бабалары скиф-сармат тайпаларының өмірі мен әдет-ғұрыптарында толық ұқсастыққа ие.
3. Уархаг, Ақсар, Ақсартақ, Ұрысбек, әйел есімі Атсырұқ, керемет тостағының атауы Уатсамонгтың Ираннан шыққан екендігі даусыз.
4. Бас кейіпкер Сатанай (Шатана) атауы шығу тегі жағынан толық анық болмаса да, б. з. б. II ғасырдағы оқиғаларға (аландардың Кавказға жорықтары), сондай-ақ Сатеник ханшайымды Арменияға жеткізген шыққан тегі алан Сукиас бастаған сукиасяндардың әулие шейіттері туралы Апостолдық Армян Шіркеуі әулиелерінің өмірімен байланысты армян рапсодтары сақтап қалған алан ханшайымы Сатениктің есімімен ажырамас.
5. Сослан атауы, шамасы, шығу тегі түркі (ноғай), осетин жерінде б. з. XII ғасырынан бастап куәландырылған (Тамара патшайымның күйеуі Дәуіт-Сослан осетиндік билеуші болған); Сосруко есімі л-р заңды үзілісімен Сослан есімінің «адыгейленгенін» білдіреді.
6. Батырас есімі Батыр-астан шыққан және «асстың (аланның) батыры» дегенді білдіреді.
Осының бәрі дастанның материалдық өзегі кейбір элементтерде скиф дәуірінен басталатын және басқа халықтармен, соның ішінде Кавказ халықтарымен үздіксіз байланыс арқылы байып отырған ежелгі алан циклі болғанына күмән келтірмейді.

— Abaev Vasily Ivanovich, The Ossetian Epic // Tales of the Narts Ancient Myths and Legends of the Ossetians Translated by Walter May. Edited by John Colarusso and Tamirlan Salbiev. Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2016

Американдық нарт дастанын зерттеуші Джон Коларуссоның «Кавказдан шыққан нарт сагалары: черкестер, абазиндер, абхаздар мен убыхтардың аңыздары мен әпсаналары» атты көлемді еңбегінде батыс кавказ сагаларының ежелгі иран өзегін сақтайтындығы және «нарт» сөзінің өзі «еркек, батыр» мағынасын беретін үндіеуропалық түбірден шыққан иран тектес екендігі баса айтылған. Сонымен қатар, нарт дастанының «әңгіме мазмұнын тегістеу үшін қайта жасалған» осетиндік нұсқаға қарағанда, батыс кавказ нұсқалары (черкес, абазин, абхаз) өте құнды, өйткені оларда «алғашқы дәстүрлер мен нанымдардың үзінділерін құрайтын барлық ерекше бөлшектерді» сақтайтын ең архаикалық автохтонды қабаттар бар[4].

Тағы бір көрнекті ғалым-кавказтанушы Е. И. Крупнов Кавказ тілдері деп аталатын халықтарды (шешендер, ингуштар, адыгейлер, абазиндер, абхаздар және т.б.) дастанның жасаушылары деп санайды, ал осетиндер арасында нарт дастанының дамыған циклдары болуы олардың шығу тегі шеттен (скиф-сармат) келіп орныққандығын емес, жергілікті екендеген дәлелдейді[5][6].

Әр түрлі халықтардың аңыздары өңдеу

Нарттар жөніндегі көптеген аңыздар дастандағы басты кейіпкерлердің аттарына топтастырылған, осылайша өзіндік циклдар қалыптасқан. Дастанның әр ұлттық нұсқасында белгілі бір циклдар салыстырмалы түрде үлкен не кіші орын алады.

Дастан кейіпкерлерінің есімдерінде де айырмашылықтар бар.

осет. адыг. абхаз. ингуш. шешен. қараш.-малқ.
Сослан Саусэрыкъо / Сосрыкъуэ Сасрыҟәа Сеска Солса Соска Солса Сосурукъ
Сатана/Шатана Сэтэнай-гуащэ / Сэтэней-гуащэ Саҭанеи Гәашьа Села Сата Стела Сата Сатанай
Батырадз Пэтэрэз / Батэрэз Цәыцә Хамчий Патарз Хамчий Патриж Батыраc
Сырдон/Ширдон, Гатагтың ұлы Батэкъу / Батэкъуэ Баҭаҟәа Боткий Ширткъа Батиг Шурда Шырдан
Ацамаз Ащамэз / Ашэмэз Шьамаз Ачамаз Ачамза Ачемез
Уырызмаг Озырмэдж / Уэзырмэдж - Урузман Орзми Ёрюзмек
Хамыц Хъымыщ / Хъымыщ Хмышь Хамчи Хамчи Хымыч
Саууай/Шаууай Шъэуей / Щэуей - Кинда Шоа Киндий Шоа Къарашауай

Сондай-ақ, аңыздардың әр нұсқасында өзіндік, қайталанбас кейіпкерлері болады. Мысалы, адыгейлер арасында - Адиюх (Iэдийху/Iэдыиф), Ахомида (Ахуэмыдэ/Ахомыдэ), Бадиноко (Бэдынокъуэ/Шъэбатынокъо); осетиндер арасында - Ақсар, Ақсартақ, Уархақ. Абхаз аңыздарында Цвицв, Нарджхеу бар. Малқарлар мен қарашайлардың арасында - Алауған, Дебет, Жәңгір (Джёнгер/Нёгер), Таусо[7]. Шешендерде - Пхармат, ал ингуштарда Курюко бар.

Нарттардың бейнелері арасында да айырмашылықтар бар.

Осетиндерде өңдеу

Осетиндік нұсқада нарттар үш текке бөлінеді: Ақсартақата, Бората және Алағата. Біріншісі - жауынгерлер. Олардың руы бай емес, бірақ олар күш пен батылдық қасиеттерін иеленген. Екінші ру, Бората ылғи Ақсартақатамен қырқысады. Олар бай, бірақ олар нарттардың жойылуына себеп болды. Алағата руы дастанда сирек айтылады; Алағата - рәсімдерге қажетті барлық салт-жоралар құралдардың сақтаушылары. Аруақтар мен құдайларға арналған бірде-бір мереке оларсыз өтпейді.

Жорж Дюмезилдің үш функциясы теориясына сәйкес, үш рулық-касталыққа бөліну ежелгі үндіеуропалық қоғамның әлеуметтік құрылымын көрсетеді, сондықтан ол тек осетиндер - аймақтағы жалғыз үндіеуропалық халық арасында ұсынылған.

Абхаз-адыгей халықтарында өңдеу

Адыгей-абхаз нұсқасындағы нарт дастаны мазмұнының барлық алуан түрлілігі мен оның орталық орындарының бірін Отанға деген риясыз сүйіспеншілік, қорғаныста батырлардың жанқиярлығы мен батылдығы алады. Бірақ сонымен бірге Отанды қорғаушы жауынгерлерді ғана емес, сонымен қатар Нарттар елінде бірдей құрметке ие диқандар, бақташылар және еңбекшілерді де дәріптейді. Сондықтан, нарт аңыздарында өмірдің материалдық негізі толық бейнеленген. Сонымен қатар, әйелдерге құрмет, үлкендер мен кішілерге қамқорлық және оларды тәрбиелеу сияқты тақырыптар дастанда толығымен көрсетілген. Аңыздарда нарттар жұмыс және Отанды қорғаудан бос уақыттарын олар тек атқа міну, садақ ату, тас лақтыру, күрес және т.б. жарыстарды ғана емес, сонымен қатар би, ән айту, шешендік пен тапқырлық сияқты жарыстарды ұйымдастыратын жиындарда өткізеді.

Сондай-ақ, көптеген нарт аңыздарында темір ғұрпы кездеседі және темірден жасалған құралдар өте ауқымды бейнеленген. Осыған байланысты Тілепіш туралы аңыздар оның темірмен және ондағы құралдар, қару-жарақтармен түгелдей және толықтай айналысатыны жақсы мысалы болып табылады. Нарт аңыздарында - жылқы да ерекше орын алады. Ол кез келген нарт қаһарманының ажырамас досы және керемет күштер мен мүмкіндіктерге ие батыр сияқты құдіретті. Дастандағы жылқы барлық жануарлар арасында ақсүйек ретінде көрсетіледі және адам тілін түсініп, адамдармен сөйлеседі. Ол достықта батылдық пен адалдыққа қожайынын сынамайынша оған сенбейді.

Адыгей-абхаз халықтарының аңыздарында нарттардан бұрын «иныждер» (алыптар) және «исптар» (ергежейлілер) болған, ал кейбір аңыздарда олар әлі де олармен қиылысады. Нарттар дәуірі - аңызды-эпикалық уақытты көрсетеді. Нарт эпикалық мәдениетін жеткізушілердің түсінігінде, бұл уақыт нарттардың өздері сияқты, шынымен болған секілді көрсетілген. Мысалы, адыгейлерде нарттар туралы аңыз «нартхэм я лъэхъэнэ» (нарттардың заманы) туралы ескертумен бірге жүрді.

Нарт дастанының адыгей нұсқасын алғашқы және ірі жинаушылардың бірі Кабардин кінәзі - Қазы Атажукин, ол нарттар туралы біраз аңыздары бар алғашқы кітапты 1864 жылы шығарды.

Қарашайлар мен малқарларда өңдеу

Нарттар, қарашай және малқар аңыздары бойынша, ержүрек жауынгерлер халқы, темір ұста құдайы Алтын Дебеттің ұрпағы. Оларды Ұлы Тейір құдайы белгілі бір мақсатпен - жердегі тәртіпті орнату, эмегендер мен айдаһарларды жою, әлемді адамдарға кедергі келтіретін барлық нәрселерден тазарту мақсатында жасады. Сондықтан нарттардың негізгі кәсібі - соғыс. Әрине, олар тек құбыжықтармен ғана емес, басқа халықтармен де соғысады, кейде бір-бірімен де соқтығысып жатады. Туа біткен жауынгерлер үйде ұзақ отыра алмайды, олар жалыға бастайды, ал егер біреу ұран салса барлығы жорыққа немесе шапқынға дайындалады.

Нарттар ата-бабаларының аттары бойынша 4 руға бөледі: Әліктер (Аликлары), Ұсқортықтар (Усхуртуклары), Боралар (Боралары) және Индилер (Индилары). Әр отбасының өз батыр-баһадүрі болады. Әліктер руына, мысалы, Алтын Дебеттің үлкен ұлы - Алауған және оның ұлы Қарашауай, Ұсқортықтарға - нарттардың жетекшісі Ұрысбек және оның ұлдары: Сосурук, Сібілші, Бөрші, Бораларға - Бора-батыр және, мүмкін, Созар, Индилерге - есімдері аталмаған жеті ағайындар кіреді.

Барлық нарттар сыртқы жауларға - басқа тайпа адамдары және құбыжықтарға қарсы күресте біріккен. Бірақ оларда сонымен бірге руаралық араздық та бар. Нарттар елінде билік пен ықпал үшін екі ру - Әліктер мен Ұсқортықтар күреседі және олардың араздығы Қарашауайдың Ұрысбектің қызы Агундаға үйленгеннен кейін ғана тоқтайды.

Кавказдың басқа халықтарында өңдеу

Нарттар туралы Дағыстан халықтары мен грузиндік субэтникалық топтардың арасында, мысалы, рачиндер, свандар, хевсурлар, т.б. айтылады. Оларда нарттар тек ертегілерде ғана кездеседі. Бұл аттары жоқ үлкен күшке ие алып батырлар. Дағыстан халықтары ертегілерінде әдетте бір емес, жеті нарттар болады. Олар ормандарда, төбелері аспанға тіреліп тұратын мұнараларда өмір сүреді. Олардың үйлері темір қоршаумен қоршалған.

Дастанның кейіпкерлері өңдеу

Нарт аңыздарының басты кейіпкерлерінің бірі - Сослан/Сосруко/Сеска Сосла/Сасрыква. Барлық халықтарда бұл тастан туған нарт. Осетин аңыздарында Сослан грек аңыздарындағы Ахиллеске ұқсасатады. Соңғысының осал жері тек өкшесі ғана болды, денесінің қалған бөлігінде осал жерлер болмады. Осетиндік Сосланның осал жері тізелері болды. Екеуі де әлсіз жерге соққы беру нәтижесінде қайтыс болды. Осыған ұқсас сюжет көптеген үндіеуропалық халықтардың арасында кездеседі.

Бұл кейіпкер бала кезінен бастап батылдық, күш және дербестікті көрсететін. Абхаз нұсқасында ол жүз ағасының ішінде кішісі болған, бірақ күшімен де, тапқырлығымен де ағалардан асып түскен.

Сондай-ақ Сатана/Сатаней-Гуаше/Сели Сата туралы цикл да маңызды. Абхаз бен адыгейлік нұсқаларында бұл романтикалық әйел, сұлулықтың, ақылдылық пен өшпейтін жастықтың символы. Осетиндік нұсқада ол асыра сілтенбеген. Осетиндерде ол нарттардың атасы - Ұрысбектің әйелі, қожайын, айлакерлігі сарқылмайтын әйел.

Сырдонның бейнесі, қулық-сұмдық (күлкілі және әзәзілді), ерекшеліктері бар мәдени қаһарман, Жорж Дюмезил скандинавиялық Локимен ұқсастырды.

Адыгей эпосында кейіпкер бар - Бадыноко (Шабатнуко). Балалық шағында да оның ерлікке толы болашағы болжанған. Оған бесік жырын айтатын:

«Сен жүздеген құбыжықтардың басын шабасың,
Сен нарттарға жүздеген қазына таратасың.
...Ұйықта менің бақытым, ержүрек арыстаным,
Даңқ пен қоңырау сенің жолың болады.
Боласың сен адамзат баласының жарығы,
Тілек саған айтқандай.»

Бадыноко (Шабатнуко) - дастанның той-томалақ пен билерді ұнатпайтын жалғыз кейіпкері. Ол айтады:

«Ешқашанда мақсат етпеспін
Ешқашанда мақсат етпеспін,
Көңілді ұрандарға.
... жауынгерлік сауыт
Мен жоғары істер үшін кидім:
Менің тағдырым - ақиқатты қорғау.»

Дереккөздер өңдеу

  1. Нарттар (орыс). — Кругосвет.
  2. В. И. Абаев Нарттар дастаны (орыс). — Үлкен кеңес энциклопедиясы.
  3. В. И. Абаев Нарттар дастаны (орыс). — Үлкен кеңес энциклопедиясы.
  4. Review «John Colarusso. Nart Sagas from the Caucasus: Myths and Legends from the Circassians, Abazas, Abkhaz, and Ubykhs. Princeton University Press. xxiv, 552.», Victor Friedman, University of Toronto Quarterly 74.1 (2004/2005) 390—392
  5. Е. И. Крупнов, Ш. Д. Инал-Ипа, Б. А. Калоев және т.б. Нарттар туралы аңыз - Кавказ халықтары дастаны — Наука, 1969. — Б. 19-20. — 551 б.
  6. Шнирельман В. А. «Быть аланами. Интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке» — Новое Литературное Обозрение, 2006. — Б. 134. — 699 б. — ISBN 5-86793-406-3.
  7. Нарттар. Қарашай-малқар халықтарының батырлық дастаны.

Әдебиет өңдеу

  • Нартовский эпос, Известия Северо-Осетинского научно-исследовательского института, т. XI, вып. I, Дзаужикау, 1945
  • Абаев В. А. Нартовский эпос. — Орджоникидзе, 1945.
  • Акаба Л. A. Мифология абхазов. — Сухуми, 1976.
  • Анчек С.Х. Адыгский героический эпос "Нарты": Этнолингвистические характеристики функционирования. - Краснодар, 2018.
  • Гадагатль А. М. Героический эпос «Нарты» адыгских (черкесских) народов. — Майкоп, 1987
  • Далгат У. Б. Героический эпос чеченцев и ингушей. — М., 1972.
  • Дюмезиль Ж. Скифы и нарты. — М., 1990.
  • Коларуссо Дж. Нартские саги из Кавказа: Мифы и легенды черкесов, абазин, абхазов и убыхов. — Принстонский университет. Нью-Джерси. 2002 (ағыл.)
  • Мальсагов А. О. Нарт-орстхойский эпос вайнахов. — Грозный, 1970.
  • Салакая Ш. Х. Абхазский нартский эпос. — Тбилиси, 1976.
  • Сказания о нартах — эпос народов Кавказа. Сборник. — М., 1969.
  • Шортанов А. Нартский эпос адыгов. (Адыгский героический эпос). — М., 1974.
  • Хаджиева Т. М. Нартский эпос балкарцев и карачаевцев. // Нарты. Героический эпос балкарцев и карачаевцев / сост.: Р. А.-К. Ортабаева, Т. М. Хаджиева,А. З. Холаев; вступ. ст., коммент. и глоссарий Т. М. Хаджиевой. М., Наука, 1994. С.8-66.
  • Халухаев Г. А., Кузнецова А. Б. Ингушский Нартский эпос: структура и место в мировом фольклоре. — М., 2013. — ISBN 978-5-901574-85-0.

Сілтеме өңдеу