Ниматуллашылар

Ниматаллахийа - XIV ғасырдың соңы - XV ғасырдың басында Иранда Ниматаллах Уали (1431 жылы өлген) негізін қалаған сопылық бауырластық. Алғашында сунниттік болған ниматаллахшылар рухани мирасқорлық салтты әл-Жунайд әл-Бағдади (910 жылы өлген) мен Маруф әл-Кархи (816 жылы өлген) арқылы Әли б. Әбу Талибке дейін жеткізген, бүгінде шииттік бауырластық болды. Ирандағы ең көп тараған және мүшелерінің саны жөнінен ең үлкен елде және шиит діншілері арасында қазіргі кезге дейін ықпалы мен беделін сақтап қалған бауырластық. Ниматаллахшылар өткен замандардан сияқты қазіргі кезде де өздерінің саяси белсенділігімен ерекше көзге түседі, ол мемлекеттің ішкі өміріне айтарлықтай ықпал етіп келеді. Ниматаллахшылар - қалалық бауырластық, өз құрамын, негізінен, мемлекеттік қызметкерлері, ұсақ және орта саудагерлер, кәсіпкерлер, төменгі және орта дәрежедегі діни адамдар есебінен толықтырып отырады. Бауырластық тарихы екі кезеңге бөлінеді:

1. өзінің негізін қалаушы-эпоним Ниматаллах Уәлиден XVIII ғасырдың басына дейін;
2. бауырластық қайта жандандыру үшін Ниматаллахшылар декандық ұрпағының өкілдері Масум-Әлишаһ Декани мен Шаһ Тахир Деканидің 1776 жылы Үндістаннан Иранға қайта оралу кезеңінен бастап, қазіргі уақытқа дейінгі кезең. XV ғасырдың I жартысында ниматаллахшылар негізін қалаушының кең танымал болған есімі мен оны жазушылардың белсенді насихатшылық қызметтерінің нәтижесінде бауырластық феодалдық қоғамның өздеріне ниеттес ар түрлі әлеуметтік топтарын жаппай тарту арқылы қысқа мерзім ішінде бүкіл Иранға, сондай-ақ басқа да елдерге кеңінен тарады.

Бауырластыр жаңа мүшелер қабылдау ісінде Ниматаллахшылар аса талғампаздық танытып, бірте-бірте жартылай жабық ақсүйектік ұйымға айналды, өз қатарына Ниматаллахшыларға мүшелікті бедел санайтын феодалдық қоғамның тек таңдаулы топтарын ғана қабылдады. Сарай төңірегіндегі айтыс-тартыстарға қатысудың нәтижесінде Ниматаллахшылар Тахмаспа I (1524 - 1576) билік құрған кезеңнің соңына қарай пайда болған әулетке қарсы құпия оппозиңияға айналды: кейін Сафәуи әулетінің билігін құлатпақ болған Бекташ ханды жақтап, бауырластық жас билеуші Аббас І-ге (1587 - 1629) ашықтан-ашық қарсы шықты. Аббас пен оның мирасқорлары Ниматаллахшыларды қатал қуғынға салып, оларды бұрынғы беделі мен ықпалынан айырып қана қоймай, сонымен бірге бауырластыққа ұйым ретінде іс жүзінде жойды.

1776 жылы Хайдарабадтан (Декан, Үндістан) Иранға Ниматаллахшылардың саййид Мир Абд әл-Хамид Декани декандық ұрпағының екі өкілі, бауырластықтың ерекше атын жайылып, сол арқылы басшысы Риза-Әли-шаһтың тапсырмасымен Масум Әли шаһ пен Шаһ Тахир Декани келді. Иранда «Силсиланы қайта жаңғыртушы» Риза-Әли-шаһтың мирасқоры болып тағайындалған Масум Әли шаһ (1797/98 жылы өлген) болды. Ол Ширазда орталық мекеннің негізін қалап, өзі сонда тұрақтады. Шаһпен бірге бірқатар өкілдері Ниматаллахшылар мүшесі болған билеуші Каджарлар әулетінің (1796 - 1925) қолдауымен өз идеяларын кең көлемде, белсенді насихаттау нәтижесінде бауырластықтың бір кезде айрылып қалған беделін қайтадан қалпына келтіріп, ықпалын әжептәуір арттырды. XIX ғ-дың ортасына дейін Ниматаллахшылар ұйымдық тұтастығын сақтай отырып, ілгері дамыды, одан бөлініп шыққан шағын топтар айтарлықтай нұқсан келтіре алған жоқ. Оның біртұтас генеалогиясы да сақталды.

Құрылған сәттен XX ғасырдың 30-жылдарына дейін гунабадтар бағытындағы бауырластық Иран өмірінде маңызды қызмет атқарды, өйткені елдегі барлық топтар дерлік осы бауырластыр тартылды. Оның негізін Ака Мұхаммед Қазым Исфаһани қажы (1876 жылы өлген) қалады. Бауырластықтың орталығы - Бидухт елді мекенінде орналасқаНиматаллахшылар Екінші маңызды орталығы - Тегеранда, сондай- ақ Исфаһанда, Керманшахта, Мешхедте, Реште, Хамаданда жергілікті тұрақтары бар. Бауырластыққа шамамен 20 мың адам мүше. Ниматаллахшылардың мистик, жолына Ниматоллах Уәли ұсынған мистикалық-философиялық ережелер мен рухани-діни тәжірибе негіз болды. Кейін бауырластық бірыңғай шииттік бағытқа кешкен соң оған белгілі дәрежеде өзгерістер енгізілді. Оны Иранда қайта жаңғыртқа Ниматаллахшылар Ниматаллахшылар ұрпағының өкілдері бауырластық тәжірибесіне әр адам үшін міндетті болып саналатын өз есіміне бауырластық бойынша айрықша есім қосуды жүзеге асырды, мұның екінші бөлігі Әли шаһ болуы керек. Басқа жағдайлардың барлығында да олар өздерін Ниматаллахшылардың діни силсиласының тікелей мирасқорлары санап, өздерінің алдындағы буындардың көзқарастарын уағыздады. Бауырластық ыдырағаннан кейін негізгі үш бағыт әдет-ғұрыптарға, мүшелікке қабылдау рәсімі мен жол тәжірибесіне бірқатар өзгерістер енгізді. Мистик, жолда жеті саты көрсетілген, өтуге тиісті сатылар саны оның қабілетіне қарай белгілейді (40-тан 100-ге дейін). Бұл бауырластыққа кутб өлген соң барлық мүридтер жаңадан сайланған басшыға ант беруге міндетті. Зу-р-рийасатайын мүшелері бауырластық қазынасына өз табысының 10%-ын, ал шамс әл-ураф мүшелері - ¹/₈₉₆-ын беріп тұрулары керек. Сафи әли шаһтардың таңба-белгісі бар: дәруіштің жүзі сыртқа қаратылып айқастырылған балталары, олардың саптары төменіректе таспиқтармен қосылған, жоғарғы жағында балта жүздерінің аралығында тәж, оның астына кашкүл қойылған, оның жанында «сад» әріпі жазылып, «Ухуу- ат» қоғамының құрылған уақыты - 1317 жылы көрсетілген Ниматаллахшылар Зу-р-рийасатайын белгісі де тура осындай. Барлық бауырластықтарда дәруіштің рухани дамуының көрсеткіші ретінде ұйқыға ерекше мән беріледі. Барлық ұрпақтар бәсең зікірді де, сама кезінде де арнайы музыканттар шақырылған, дауыстап айтылатын зікірді де қабыл алған. Сафи-әлишаһтар жылына төрт мерекені - Мұхаммед пен Әлидің Гадир әл-Хумм туған күндерін, наурыз - көкек айларында Гүлдер күнін; зу-р-рийасатайындар тек Әлидің ғана туған күнін атап өтеді.