Оклахома
Оклахома (ағылш. Oklahoma аббр. OK) — Оңтүстік-Орталық АҚШ-тағы орналасқан штат. 2010 жылғы санақ бойынша бұл штаттың 177,847 шаршы километр аумағында 3,751,351 халық өмір сүрген. Оклахома штаты АҚШ штаттары рейтингінде 28-орында, ал жер аумағы бойынша 20-орында тұрады. Оклахома сөзі чоктау тайпасының "окла" және "хома" сөздерінен алынған болып, "қызыл адамдар" дегенді білдіреді. Оңтүстікте Техас, солтүстікте Канзас пен Колорадо, шығыста Арканзас пен Миссури, батыста Нью-Мексикомен шекаралас.
| АҚШ штаты | |||||
|
Оклахома | |||||
| |||||
| |||||
|
Штат ұраны |
Labor omnia vincit (Еңбек бәрінде жеңеді) | ||||
|
Штат лақапаты |
«Ептілер штаты» | ||||
| Оклахома-сити | |||||
|
Ең ірі қаласы |
Оклахома-сити | ||||
|
Тұрғыны |
3 850 568 (2013 жыл) 28-ші орын (АҚШ б-ша) | ||||
| - тығыздығы |
20,92 адам/км² | ||||
| 20-ші орын | |||||
| - барлығы |
181 196 км² | ||||
| - су беті |
(1,8 %) | ||||
| - ендік |
33°35' с. е. бойынша 37°0 с. е., | ||||
| - бойлық | 94°29' б. б. бойынша 103°0' б. б., | ||||
|
Теңіз деңгейінен биіктігі |
|||||
| - максимал биіктігі | |||||
| - орташа биіктігі | |||||
| - минимал биіктігі |
|||||
|
Штат статусын иеленуі |
16 қараша 1907 46 ретпен | ||||
| - штат болмай тұрып |
Оклахома жері | ||||
|
Губернаторы |
Мэри Феллин (Р) | ||||
|
Вице-губернаторы |
Тодд Лэмб | ||||
|
Заң шығару органы |
Оклахома легислатурасы | ||||
| - жоғарғы палатасы | Оклахома сенаты | ||||
| - төменгі палатасы | Өкілдер палатасы | ||||
|
Сенат мүшелері |
Джим Инхоф Джеймс Лэнкфорд | ||||
| Тынық мұхит уақыты: GMT-6/-5 | |||||
|
Ресми сайты: |
ok.gov | ||||
Штаттың ресми ұраны - Еңбек бәрінде жеңеді (лат. Labor omnia vincit). Ресми лақап аты - «Асыққыш штат» немесе «Ерте штат» (ағыл. Sooner State)
Этимология өңдеу
Оклахома деген атау Okla Humma сөзінен шыққан, чоктау тілінен аударғанда «қызыл адамдар» немесе үндістер. Бұл атау 1866 жылы чоктау тайпасының басшысы Аллен Райт федералды үкіметпен үндістердің мәртебесі туралы келіссөздер кезінде ұсынды. «Үндіс» сөзінің баламасы ретінде Okla Humma сөзі барша үндістерді сипаттау үшін чоктау тілінде қолданылады. Чоктау үнділері бұл жерлердің түбегейлі тұрғындары емес еді. Олар бес өркениетті тайпалар құрамында болып, күштеп қоныстандырылды. Үндістердің жері де-факто Оклахома аумағы атала бастады, ресми түрде «Оклахома» деп 1890 жылы бекітілді.
География өңдеу
Оклахома АҚШ-та 181,035 км² ауданымен 20-шы орын алатын ірі штат (69 898 миль квадрат). Шығыста Арканзас пен Миссури, оңтүстікте - Техас, батыста - Нью-Мексика, солтүстікте - Колорадо мен Канзас.
Табиғи ерекшеліктер, әсіресе атмосфералық майдандардың өтуі кезінде температураның күрт өзгеруі, күшті жел мен дауылдың пайда болуына қолайлы жағдайлар жасайды. Бұл штатта қиратқыш торнадолар сирек емес. 20 мамырда 2013 жылы торнадо штатқа үлкен залал келтірді.
Топография өңдеу
Оклахома Ұлы жазықтардың оңтүстігінде орналасқан. Оклахома рельефі солтүстік-батысғы биік үстірттерден оңтүстік-шығыстағы батпақты алқаптарға дейін біртіндеп төмендеп келеді. Осы үрдісті ескере отырып, штаттың ең биік нүктесі - Блэк-Мезаның шыңы (1 516 м) «шелек ұстағышы» деп аталатын - штаттың солтүстік-батысында, ең шетінде орналасқан. Ең төменгі нүктесі оңтүстік-шығысында, штаттың шекарасындағы Айдабел қаласына жақын Литл-Ривер өзеннің маңында орналасқан (теңіз деңгейінен 88 м). Штаттың рельефі негізінен тегіс, батыстағы жалпақ жазықтан төбелі шығысқа және орталыққа қарай өзгереді, батыстан шығысқа қарай еңіс тегістелген. Жазықтар оңтүстік-батыста Уичито және Оклахоманың орталығының оңтүстігіндегі Арбакл таулы аймақтарға бөлінген. Уошито таулары штаттың оңтүстік-шығысында басым, теңіз деңгейінен 1500 м дейін биік шыңдары бар. Штаттың солтүстік-шығыс аудандары Озарк жазығында орналасқан. Үлкен жазықтар мен төбелерді терең тасты өзен алқаптары кеседі.
Оклахома толығымен Миссисипи өзенінің бассейнінде орналасқан. Арканзас өзендерінің бассейні штаттың үштен екі бөлігін, Ред-Ривер бассейні - аумақтың үштен бір бөлігін қамтиды. Ред-Ривер өзені штаттың оңтүстік шекарасы.
Оклахома арқылы 500-ден астам өзен мен ағымдар ағып жатыр. Штаттың аумағында 200-ден астам жасанды су қоймалары бар (АҚШ штаттарының арасында ең көп).
Климат өңдеу
Оклахома климаты қалыпты континентальды. Климатқа Мексика шығанағындағы ылғал ауа ағымы елеулі ықпал етеді. Штаттың көп бөлігі суық және жылы ауа массаларының жиі өзара әрекетесетін Торнадо аллеясында орналасқан. Орташа алғанда, Оклахома штатында жылына 54 торнадо өтеді. Штаттың ауа-райы қысқа қашықтықта қысқа уақыт аралығында өзгеруі мүмкін. Мысалы, 1911 жылдың 11 қарашасында Оклахома-ситиде температура түстен кейін 28 °C(83 °F) болды (бұл күн үшін өте жоғары), алайда, суық майданның өтуі түн ортасында температураның -8 °C (17 °F) дейін төмендеуіне әкелді (бұл күн үшін өте төмен). Осылайша, 11 қарашада температураның рекордтық жоғары және рекордтық төмен деңгейі сол күні байқалды.
| Штаттың ірі қалалары үшін орташа айлық температурасы | ||||||||||||
| Қала | Қаң | Ақп | Нау | Сәу | Мам | Мау | Шіл | Там | Қыр | Қаз | Қар | Жел |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Оклахома-Сити | 47/26 | 54/31 | 62/39 | 71/48 | 79/58 | 87/66 | 93/71 | 92/70 | 84/62 | 73/51 | 60/38 | 50/29 |
| Талса | 46/26 | 53/31 | 62/40 | 72/50 | 80/59 | 88/68 | 94/73 | 93/71 | 84/63 | 74/51 | 60/39 | 50/30 |
| Лотон | 50/26 | 56/31 | 65/40 | 73/49 | 82/59 | 90/68 | 96/73 | 95/71 | 86/63 | 76/51 | 62/39 | 52/30 |
| Орташа максимум/минимум температурысы °F-та[1][2] | ||||||||||||
Тарихы өңдеу
Оклахомаға еуропалықтар келер алдында бұнда - уичита, куапо, кэддо және осейджи үндіс тайпалары өмір сүрді. XVI ғасырда бұл жерлерді картаға енгізген испандықтар пайда болды. XVII - XVIII ғасырларда Наполеон Француз Луизананың (1803) бөлігі ретінде АҚШ-қа сатпайынша Испания мен Франция бұл жер үшін таласты.
1830 жылы үндістердің жері мәртебесіне Оклахома штатына үндістердің қоныстануы туралы заң бойынша елдің шығысындағы үндістерді қоныстанды. Халықтардың бұл қоныс аударуы көптеген адамдардың қазасына әкелді.
Американдық Азаматтық соғысы кезінде (1861-1865), көптеген қара құлдары болған үндістердің көптеген тайпалары Құл иеленгіш Оңтүстік штаттарды қолдады. 1861 жылы чероки, чоктау, семино және тағы басқа тайпалар конфедераттармен одақтастық келісімдер жасасты. Бөліну тайпалардың ішінде де болды, бұл үндіс ішілік азаматтық соғысына әкелді. Соғыс аяқталған соң, федералдық үкімет үндістерді жаңа жер келісімдерін жасауға мәжбүр еткізді (1866). Үндістер жерінің басым бөлігі АҚШ үкіметіне өтті.
Оклахома штатында бос және бұрынғы үндістердің жеріндегі жер учаскелерін иемдену құқығына ие болу үшін жеті рет жер жарысы болды (1889—1895). Оклахома 1907 жылдың 16 қарашасында 46-шы штат ретінде Одаққа ресми түрде кірді. Оклахоманың қосылуына байланысты Мэн штаты өкілдер палатасында тағы бір орын алды (жаңа штаттардың парадоксы).
Тұрғыны өңдеу
| Жыл | Халық саны | +/- % |
|---|---|---|
| 1890 | 258 657 | 40,3 % |
| 1900 | 790 391 | 205.6 % |
| 1910 | 1 657 155 | 109.7 % |
| 1920 | 2 028 283 | 22.4 % |
| 1930 | 2 396 040 | 18.1 % |
| 1940 | 2 336 434 | -2.5 % |
| 1950 | 2 233 351 | -4.4 % |
| 1960 | 2 328 284 | 4.3 % |
| 1970 | 2 559 229 | 9.9 % |
| 1980 | 3 025 290 | 18.2 % |
| 1990 | 3 145 585 | 4 % |
| 2000 | 3 450 654 | 9.7 % |
| 2010 | 3 751 351 | 8.7 % |
АҚШ-тың Санақ бюросының мәліметі бойынша Оклахома штатында 2012 жылғы 1 шілдеде тұр,ындардың саны 3 814 820 адамды құрады, бұл 2010 жылғы санаққа қарағанда 1,7% -ға өсті. 2010 жылғы халық санағының деректері бойынша халықтың 68,7% -ы испандық емес ақтар(1970 жылы олар 88% болды), 7,3% афроамерикалықтар, 8,2% үндістер мен Алясканлық эскимостар, 1,7% азиялықтар, 0,1% Гавай аралдары мен басқа Тынық мұхиты аралдарының полинезиялықтар, 5,1% - екі немесе одан көп нәсілдерге жатқызылған адамдар. Оклахома халқының 8,9% -ы латынамерикасы немесе испандардан тарайды.
2011 жылы Оклахомадағы 1 жасқа дейінгі сәбилердің 47,3% -ы нәсілдік және этникалық аздардың балалары болды. Штат американдық үндістердің саны бойынша екінші орын алады, 2002 жылы олардың саны 395 219 адамға жеткен. 2006 жылы Оклахома халқының 4,7% шет елдердің тұрғындары болды.
2006 жылы Оклахома АҚШ-тың 50 штаттың ішінде жан басына шаққандағы жылдық табыс бойынша 37-ші орынға ие болды ($32 210).
2011 жылы Оклахома штатында 7,0% 5 жасқа толмаған, 24,7% 18 жасқа толмаған, 13,7% 65 жас және одан жоғары жастағы тұрғындар болды. Халықтың 50,5% әйелдер құрады.
Қалалары өңдеу
Оклахома штатында 2010 жылы 598 қалалық елді мекен болды, оның ішінде халық саны 100 000-нан асатын 4 қала және халық саны 10 000-нан астатын 43 қалашық.
| Тұрғын саны 20 мыңнан асатын қалалар 1 шілде 2004 жылғы деректер бойынша[3] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Экономика өңдеу
Штаттың негізгі экономикалық салалары: әуе кемелерін жасау, энергетика, көлік жабдықтары, тамақ өнеркәсібі, электроника және телекоммуникация. Оклахома табиғи газ, ұшақтар мен азық-түліктерді шығаратын маңызды өндіруші болып табылады. Штат АҚШ-та табиғи газ өндіруден екінші орында, ауыл шаруашылық өнімділігі бойынша 27-ші штат, сондай-ақ бидай өндіруден бесінші болып табылады. Fortune 500 тізіміндегі төрт компания және Fortune 1000 тізімінен алты компанияның штаб-пәтерлері Оклахомада орналасқан.
Оклахоманың ЖІӨ 2006 жылы 131,9 миллиард доллардан 2010 жылы 147,5 миллиард долларға дейін өсті (+10,6 процент).
Мұнай өндіру және мұнай өңдеу штаттың экономикасында басым болғанымен, 1980-жылдардағы энергетикалық саладағы құлдырау 1980-2000 жылдар аралығындағы энергиямен байланысты 90 мың жұмыс орнын жоғалтуға әкелді және жергілікті экономикаға елеулі зиян келтірді. 2011 жылғы тамызда жұмыссыздық деңгейі 5,6% құрды.
Спорт өңдеу
Штаттың астанасында Ұлттық баскетбол қауымдастығында ойнайтын «Оклахома-Сити Тандер» баскетбол командасы негізделген.
Оклахома мәдениетте өңдеу
Штатқа арналған көптеген туындылар бар, олардың арасында 1943 жылғы «Оклахома!» мюзиклінен өлең мен «Оклахома, дәл сол сияқты» фильмі содан алынды.
Осында туғандар өңдеу
Сілтеме өңдеу
- Oklahoma’s Official Web Site
- Oklahoma Tourism Мұрағатталған 12 тамыздың 2016 жылы.
- Оклахома. «Чайка» журналындағы очерк
- ↑ Oklahoma Weather And Climate. UStravelweather.com (2007). Басты дереккөзінен мұрағатталған 27 қыркүйек 2007. Тексерілді, 2 тамыз 2007.
- ↑ Weather Averages: Lawton, Oklahoma. MSN Weather. Басты дереккөзінен мұрағатталған 19 маусым 2013. Тексерілді, 13 тамыз 2007.
- ↑ Population Estimates (ағыл.). U.S. Census Bureau, Population Division. Тексерілді, 16 сәуір 2011.