Орхон ойма жазулары

Орхон ойма жазулары — ҮІІ-ҮІІІ ғ. жазылған көне түркі руникалық ескерткіштері (Білге қаған, Күлтегін, Түнйүқұқ, Күлі-чүр, Моюн-чұр т. б. ескерткіштері). Бұлар, негізінен, Моңғолияның Орхон, Селенге өзендері бойынан табылған көлемді әдеби мұралар, хан әулетінің эпитафиялары. Орхон ескерткіштерінің оқылуында айқындалмаған, талас туғызатын тұстары да баршылық. Соның бірі көне түркі руникалық әліпбиімен жазылған Білге қаған ескерткішінің (735 ж.) текстологиясы. Бұл мұра Моңғолиядағы Орхон өзені бойынан табылғаннан бері (1889 ж.) түрколог ғалымдардың бірнеше буыны зерттегенімен, әлі де ішкі сыры толық ашылмаған.

Ағалы-інілі Білге қаған мен Күлтегінге ҮІІІ ғасырда қойылған ескерткіштер жөнінде қытай жылнамалары мен араб-парсы шығармаларында деректер болғанымен, олар көп уақыт бойы ғылым әлеміне, жалпы көпшілікке беймәлім болып келеді. Ескерткіштер мен ондағы жазбаша деректердің құпиясын ашу Н. М. Ядринцев, В. Томсен, В. В. Радловтардың есімдерімен тығыз байланысты. Орта Азияны мекендеген ертедегі халықтар мен елдер жөнінде, сондай-ақ түркі тайпаларының жазба дәстүрі, тілдік құрылысы, әдеби және тарихи таным түсінігі жөнінде Орхон жазбаларының, оның ішінде айырықша көлемді, сексен жолдық нұсқа мәтіннен тұратын Білге қаған ескерткішінің берер мағлұматы мен деректері көп.

Оқиға желісі

Бұл мұрада сөз етілген оқиға желісіне зер салсақ, Білге қаған ескерткіште жорықтар мен жортуылға, қаһармандық қақтығыстарға басшы болған қолбасы ретінде суреттеледі. Мысалы, қырғыздар мен түргештерге қарсы жасалған жорықтар. Дәл осы оқиғалар мен оның сілемі Күлтеген ескерткішінде де баяндалады. Ал мұнда қолбасшы, оқиға жетекшісі Күлтегін болып әңгімеленеді. Әңгіме мұнымен де тынбайды, осы оқиғалар желісі Тұнйұқұқ ескерткішінде айтылады да оқиғаның бастаушысы, жетекшісі хандардың ақылшысы енді Тұнйүқұқ болып мадақталады. Шындығына келсек, әңгіме болып отырған оқиғалар, яғни қырғыздар мен түргештерге жасалған шабуылдар Қапаған қаған билік жүргізген шақта (691-716 жылдары) болған еді. Қапаған қағанды алсақ, ол Могилянь (Білге қаған) мен Күлтегіннің әкесінің інісі, аталып отырған осы екі жорықтың шын басшысы еді. Міне осы тұрғыдан назар аударсақ, біздің кейбір зерттеуіміз айтып жүргендей, нақты тарихи оқиғадан гөрі, тарихи оқиғаның жосықтары мен сілемдерін ғана сақтап, әрбір басшыны суреттейтін көркем шығарма табиғатына тән образдық суретшілікке бір табан жақын келеді. Оны дәлелдерлік бір ғана бұл емес, толып жатқан мысалдар келтіруге болады.

Ал "Білге қаған" атауы жөнінде айтсақ, бұл кісі атынан гөрі, лауазымдық мағынаға жақын келеді. Өйткені Могилянь (Білге қаған) мен Күлтегіннің әкесі құтлұғ қағандық таққа отырғанкан кейік Елтеріш қаған аталды, ал оның таққа отырған кезі 682-691 ж. болатын. Демек, қағандық таққа отырғаннан кейін әдетте ол адамның атын атамай, оны лауазымымен атау шамасы дәстүрлі болғанға ұқсайды. Сондықтан ескерткіштегі Могилянның өзі де, әкесі де "Білге қаған" аталады. Білге қаған деген лауазым ол кезде "билік жүргізуші көреген, білгір ұлы хан" деген ұғымды берген. Сонымен, 716 жылы таққа отырған соң Могилян "Білге қаған" деген атқа ие болған. Ескерткіштің тағы бір құнды жері - топонимдерді (жер-су аттары) молынан келтіруінде. Мысалы, хандықтың ҮІ ғ-дағы құрылған кезінен бастап, әр түрлі тайпаны бағындыру, тізе бүктіру мақсатымен жасаған жорықтарды сипаттағанда шығыста Қадырқан (Үлкен Хинган) таулары, батыста Темір Қапығ (Гиссар жотасындағы Бузгала өткелі) және Кеңгү Тарбан сияқты жер аттары бар. Түркі қағанның қалың қолы чік халқына жорық жасағанда Кем (Енисей) өзенін көшіп өтеді. Қырғыз халқын шапқанда Көгмен (Саян) тауларын көктей өтіп, Суңға тауында шайқасып, қағанын өлтіріп, елін алады. Түргештерге қарсы жорықта Алтун (Алтай) тауларынан асып, Ертіш (Ертіс) өзенінен кешіп, Болчуда шайқасып, ханын өлтіріп, елін басып алғаны жазылған. Өкінішке орай, тексте кездесетін көптеген жер- су аттары ғана емес, тіпті жеке сөздердің қолданудағы өзгешеліктері толық зерттеліп анықталып бітпей отыр. Мәселен, тексте Білге қаған қырғыз халқын да, түргеш халқында да "уда басдым"деп атайды. Зерттеушілер бұл тіркесті "ұйқыда бастым" деп түсіндіреді, мұндағы уда сөзінің түбірі — "у" — "ұйқы" деп шамалайды. Бұған илансақ, халық тұтастай, бір емес екі халық бірдей шырт ұйқыда жата берген екен де, түркілердің қолы бас салып жаулап ала берген. Қайсыбір тарихшылар мегзегендей түркі қолының тактикалық рәсімін осы текстен шығарып жүр. Ал біздің ойымызша, "уда" сөзі "уд" — "ілесу, қуу, қуалау" етістігінің көсемше түрі, демек, "уда" басдым" деген тіркес — ұйқыда жатқанда бас салған емес, ізіне ілесе қуып, ссңынан қуа жүріп басып алдым деген мағынаға жақын келеді. Тағы бір мысал, Білге қаған ескерткішінің 27- жолында, ал Күлтегін ескерткішінің 37-жолында қолданылған "отча бурча" тіркесі толық анықталмай, әр түрлі даұлы топшылаулар туғызып отыр. Белгілі түркітанушы A. М. Щербак бұл тіркес женінде арнайы мақала жазып, "отша-бұрқасынша" (подобно огню и степной пурге) деп аударды. Ал шындығына келсек, мұндағы тіркес "отча обурча" оқылуға тиіс, сонда сөйлем: Түргеш қаған сүсі отча обурча келті (Түрегеш қағанының қолы отша-обырша) болып оқылады.

Ерекшелігі

Ескерткіште баяндалған текстің мән-мағынасына көңіл қойсақ, өлең түріндегі поэзиялық еңбек деген пікірге қосылмағанымызбен, И. В. Стеблеваның зерттеуін қолдап, әдеби көркем шығарма ретінде қарау жөніндегі ойларды мақұлдауды құптаймыз. Өйткені текстегі теңдеу, эпитет, гипербола, көркем бейнелеу мен мақал-мәтелдердің өзі-ақ көркем шығарма екендігін дәлелдей түседі. Екінші жағынан, шындықты тарихи деректер түрінде баяндаудан гері, белгілі бір оқиға сүрмелерін сақтағанымен, оны асқақтатып, әсерлеп суреттеген тарихи- көркем шығармаға бейімдей жазған. Тек Білге қаған ескерткішіндегі ғана емес, осы тектес басқа да ескерткіштерге тән мазмұн шешендік үлгіде айтылған көркем сөзбен жазылған оқиғаның басты қаһарманы эпос кейіпкерілері деңгейіндегі хан мен ханзадалар әулетін, оларға мирас болған билік пен жеңімпаздық рухты мадақтауға арналады. Сондықтан олар жауын тас-талқан етіп жеңіп, басын идіріп, тізесін бүктіріп құрту, жою деген стандартты шешімдегі фольклорлық шығармаға тән сюжетте келеді. Мұндай шешімдер мен гиперболалық суреттеулердің бәрін тарих деп шалағайлықпен түсінуге бой ұрып кетпей, оған сын көзбен қарап, әдеби бейнеде берілген оқиға желісіндегі шындықтың дәнін қауызынан аршып, тарихи мәліметтермен салыстыра отырып ақиқат мәніне терең бойлауға тиістіміз. Көне әдеби жазба мұраны жан-жақты зерттеп, оның тілдік, әдеби, тарихи мәнін терең ашып, ғылыми пайымдаулар жасау үшін Білге қаған ескерткішінің, жалпы Орхон ескерткіштерінің текстологиясын толық анықтау керек. Түп нұсқамен мұқият салыстырып көне түркі руникалық ескерткіштерінің бұрынғы басылымдарында кеткен текстегі кемшілікгерін түзетіп, ғылымы талаптарға сай жаңа басылымын шығару — абыройлы міндет.