Салқынбай Анар Бекмырзақызы

Салқынбай Анар Бекмырзақызы - Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы. «Ұлттық құндылықтар Академиясы» қоғамдық бірлестігінің толық мүшесі – Академигі. «Қазақ тілі оқытушыларының Халықаралық Бірлестігінің» президенті.

Салқынбай А.Б. 1962 жылы 22 тамызда туған. №143 орта мектепті 1979 жылы бітірген соң, бұрынғы С.М.Киров атындағы мемлекеттік университетке (қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті)  оқуға түсіп,  1979-1985 жылдары ҚазМУ-дің филология факультетін, 1989-1991 жылдары осы университеттің аспирантурасын бітірген. 1991 жылы “Қазақ тіліндегі қимыл есімінің семантикасы мен функциясы” тақырыбында профессор М.Томановтың ғылыми жетекшілігімен кандидаттық диссертациясын,  1999 жылы “Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект” деген тақырыпта докторлық диссертациясын қорғаған. 2002 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі Жоғары Аттестациялық Комиссиясының шешімімен профессор атағын алды.

Тағылымдамалары:  

Түркие, Билкент  университеті. 2011;

Түркие, Анкара университеті – 2012.

АҚШ, Висконсин-Мадисон университеті. Халықаралық «Болашақ» бағдарламасы; 2013-2014.

Франция – КОНКОРД бағдарламасы бойынша – 2018.

Германия – Дюсельдорф университеті – 2019;

2008-2013 жылдары Мемлекеттік тіл кафедрасының, 2020-2023 жылдары А. Байтұрсынұлы атындағы Қазақ тіл білімі кафедрасының меңгерушісі болды.

Ғалымның ғылыми жетекшілігімен 12 ізденуші кандидаттық, 2 ізденуші PhD диссертация қорғады.

 1991 жылдан ҚазҰУ‑де ассистент, аға оқытушы, доцент, профессор, кафедра меңгерушісі қызметін атқарып келеді. Ғалымның негізгі зерттеулері қазақ тілінің тарихына, сөзжасам жүйесіне, көне түркі ескерткіштерін ұлттық дүниетаныммен байланыстыра  қарастыруға; қазақ мәдениетінің әлем мәдениетіндегі орны мен ерекшелігін, тіл мен мәдениеттің байланысын, тілде сақталған рухани мәдениеттің маңызы мен ұлттық дүниетанымды қалыптастырудағы рөлін анықтауға, қазақ тілінің тарихи дамуы мен онтологиясын зерделеуге; сөз мағынасы мен семантикасын жан-жақты талдауға арналады. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алып, халық  тілі мен дүниетанымдық болмысын зерттеуге үлкен маңыз беріліп отырған кезеңге сәйкес, халықтық таным, ұлттық  діл мен мәдениеттің дамуындағы негізгі тұғыр тірегі – тіл екенін бағамдалып, оның таңбалық мәні мен маңызына, атаулардың уәжділігі мен тарихи тектілігіне, сөз құдіретінің сөйлеуде атқаратын рөліне ерекше назар аударады. Осы бағытта жазылған «Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект», “Әдіскер тағылымы”, “Қазіргі қазақ тілі”, “Тіл әлемі”, “Тіл. Таным. Білім”, “Қазақ сөзі: уәжділігі мен тектілігі”, “Шаһкәрім шыққан шың”, «Сөз әлемі», «Абай сөзінің лингвопоэтикасы», «Қазақ тілі сөзжасамы», «Қазақ тілі сөзжасамы. Әдістемелік кешен», «Қазақ тілі грамматикасы», «Қазақ тілінің сөзжасам сөздігі» (3 кітап), Шетелдіктерге арналған «Қазақ тілі» (3 кітап) «Қазақ тіл білімі тарихы», «Әлемнің когнитивтік бейнесі: қазақ тіліндегі ұлттық кодтар», «Тіл және таным» - ұжымдық монография,  А. Байтұрсынұлы. Таңдамалы. – жауапты редактор, «Абайтану. Таңдамалы еңбектер» (ХLIY том), «Абайдың  даналық әлемі»  сияқты монографиялары мен оқу құралдарының қазақ тіл білімінің ғылыми­-теориялық дамуына қосқан үлесі зор. Автордың “Қазақ тілі сөзжасамы” атты оқу құралы Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналып жазылды. Мұнда қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі, оның зерттеу нысаны мен мақсаты, міндеті, жеке пән ретіндегі маңызы анықталып, ғылыми теориялық ұғымдары, сөзжасамдық тәсілдері талданды. Қазақ сөзінің жасалу үлгісіндегі негізгі бағыт – мағына мен мән, атаудың ішкі мазмұны болғандығы автордың басты концепциясы ретінде көрініс тапты. Бұған дейінгі дәстүрлі ғылыми зерттеулерде басты бағыт ретінде сөздің сыртқы тұлғасы алынса, профессор А.Б.Салқынбай атау жасалудың негізі – сөздің түпкі мағынасы, мағыналық астарының ауқымдылығы деген теориялық тұжырым жасайды. Қазақ тіл білімі мен түркітанудағы зерттеулерге сүйене отырып, тілдің дамуы кірме сөздердің молдығымен емес, төл сөздер мағынасының семантикалық тұрғыдан уәжделіп дамуымен байланысты өлшенеді деген ойды дәлелдейді.

“Қазақ тілінің тарихи грамматикасы” атты оқу құралы (2008. 10,5 баспа табақ) Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналып жазылды. Жұмыста қазақ ұлттық мәдениетін адамзаттық мәдениетпен байланыстыратын іргелі тарихи мұралар тілі зерттелді, Күлтегін мен Тонықұқ ескерткіштерінен бастап, М. Қашқари, Ж. Баласағуни еңбектері, Әбілғазы мен Қ. Жалаири, Х. Дулати шежірелері студенттер деңгейіне қарай таңдалып алынып, оқытудағы инновациялық әдістерге сәйкестендіріліп берілді. Қазақ әдеби тілін қалыптастыруға негіз болған ескерткіштер, құжаттар, көркем әдебиет үлгілерінің тілдік сипаты  көрсетілді. Студенттерге практикалық тапсырмалар мен тест жүйесі жасалып ұсынылды.

“Тіл. Таным. Білім” атты зерттеу жұмысында (2009. 15 баспа табақ) ғалым тіл мен мәдениеттің арасындағы кешенді терең тарихи байланыс пен сабақтастықты анықтай отырып, тіл – мәдениет тірегі деген ғылыми байлам жасайды. Ұлт мәдениетінің бастауы мен болашағы тілде деген концепцияны негіздеп, адамзаттық мәдениеттің үлкен бір бұтағы ретінде танылатын далалықтар мәдениетінің негізін сақтап отырған тілдік деректерге ғылыми талдау жасайды. Танымды қалыптастырып, болашаққа мұра ретінде сақтайтын тілдің маңызды рөлін символдар мен таңбалар, Көне түркілік жазулар, рухани және материалдық мәдениеттің негізі саналатын ұғымдармен байланысты зерделейді. Қазақтың рухани мәдениетінің негізі саналатын Көне түркі, орта түркі мұраларындағы дүниетанымды жаңа ғылыми концепциялар негізінде зерделеп, когнитологиялық, лингвомәдени бағытта қарастырады. Қазақтың киіз үйі арқылы сақталған биік материалдық мәдениеттің ішкі философиялық астарын ашып көрсетеді.

«Қазіргі қазақ тілі» оқулығының негізгі мақсаты – қазіргі қазақ тілі бойынша алынатын білімді тереңдете отырып, қазақ тілінің лексикалық қоры мен құрамын, толығу жолдары мен жүйесін, тілдің кемелдену жолындағы фонетикалық өзгерістердің рөлін, атаудың этимологиялық және этнолингвистикалық ерекшеліктерін, сөзжасам жүйесі мен оның теориялық, номинациялық қисындарын, грамматикалық құрылымындағы тұлғалық және қызметтік, мағыналық өзгерістердің себебі мен салдарын, атау құрылымының күрделену сипатын т.б. ғылыми негіздеп кешенді түрде оқыту. “Қазіргі қазақ тілі” оқулығы халық тілінің қалыптасу ерекшеліктерін, дыбыстық сипаты мен грамматикалық құрылымының ғылыми негіздерін, ұлт тілі ретінде өсу, даму жолдарын семантикалық, функционалдық, құрылымдық, танымдық бағдарда кешенді түрде зерделейді. Тілдің даму жолдарын айқындау арқылы, оның танымдық желісін танытуға ұмтылады. Еңбек қазіргі қазақ тілінің лексикасы, фонетикасы, сөзжасамы, морфологиясы бойынша алынған білімді тереңдете әрі жүйелей келіп, болашақ маман иесіне тілдегі барлық деректерді, заңдылықтарды, тілдің жүйелі құбылыстарын дұрыс танып, оның қазіргі қалпын, қазіргі даму жолын саралауға мүмкіндік береді.

“Тіл әлемі” атты лингвистикалық анықтамалық сөздігінде (“Қазақ университеті”. 2009, 25 б.т., Е. Абақанмен бірге) тіл білімінде қолданылатын терминдер мен терминдік атаулардың ғылыми түсінігі беріледі. Анықтамалық сөздік мектеп оқушыларына,  студенттер мен магистранттарға, ізденушілерге, тіл ғылымымен айналысатын қауымға арналып, қазақ тіл біліміндегі метатілдің байлығын көрсетуге ерекше көңіл бөлінді, Анықтамалық сөздікте Ахмет Байтұрсынұлы жасаған терминдер мен терминдік ұғымдарға ерекше назар аударылды.  

“Қазақ сөзі: уәжділігі мен тектілігі”  атты монографиялық зерттеуі (2010 ж. 15 б.т.) – қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алып, халық тарихын зерттеуге үлкен маңыз беріліп отырған кезеңге сәйкес, халықтық таным, дүниетаным, ұлттық ділдің (менталитеттің) қалыптасуындағы негізгі тұғыр тірегі – тіл екенін бағамдап, қазақ сөзінің уәжі мен уәжділік негізін, тектілік мәнін тарихи тұрғыдан зерделеуге арналды. Уәждеме қазақ тілі білімінің жаңадан қалыптасып келе жатқан саласы. Мұнда қазіргі тіл білімінің негізгі бағыттарының ғылыми парадигмалары ­– антропоцентризм  мен функционализм (қолданыстық қызметі) қатар қабысып жатады. Монографияда қазақ сөзінің тектілігі туралы теория алғаш рет ғылыми тұрғыдан негізделеді.    

“Шаһкәрім шыққан шың” монографиясы Шаһкәрімнің танымы мен тағылымының ғылыми­­теориялық деңгейінің  маңыздылығын,  адамзаттық   іргелі мәселелерді анықтаудағы ақын концепциясының басты бағыттарын анықтауға арналған. Адам болмысының мәні мен мақсаттылығы, жан мен тәннің байланысы, адам не үшін жаратылды, жаратушы кім, жаратушыны ақылмен танып-білуге бола ма, әлем кеңістігіндегі адам баласының рөлі мен  орны, адам қайдан келді, қайда барады т.б. негізгі онтологиялық негіздемелерді гуманизм аясында діни­­адамгершілік тұрғысында саралайтын ақын шығармашылығын филологиялық теория аясында жаңа ғылыми теориялық бағыттар негізінде инновациялық тұрғыдан зерделеп, данышпан ақынның жаратылыс “жұмбағының” өлшеусіз ісі мен ізін іздейді.

Абай шығармашылығына арналған «Абай сөзінің лингвопоэтикасы» және «Абайдың  даналық әлемі»атты ғылыми зерттеулері кемеңгер ақынның ұлттың рухани болмысында бірегейлік пен таным тұтастығын қалыптастырудағы рөлін, шығармашылығындағы рухани құндылықтардың негізділігін, эстетикалық талғам мен үйлесімді, адами құндылық концепциясының қағидаларын лингвофилософиялық және лингвомәдени бағытта зерделеуге арналған.

А.Б. Салқынбайдың ғылыми жұмыстарының жалпы бағыты тіл тарихы мен сөз мағынасын анықтауға, тіл мен мәдениет байланысын саралауға, тілді танымдық тұрғыдан тануға арналады. Зерттеулеріндегі негізгі тілдік деректер Орхон-Енисей жазбалары, қазақ шежірелері, Орта ғасырдағы А. Яссауи, М. Қашқари, Ж. Баласағуни еңбектерінен алынады. Қазақ тілінің тарихи атау жасау моделін анықтау барысында түркітануда өзіндік іргелі ғылыми жаңалықтар ашып, оны насихаттап жүрген белгілі ғалым.    

Ғалым АҚШ-та, Қытайда, Польшада, Испанияда, Жапонияда, Германияда, Францияда, Ресейде, Түркияда, Швейцарияда, Италия, Индияда, Араб Әмірлігінде т.б. елдерде өткен халықаралық ғылыми­ конференцияларға қатысты, баяндамалары ғылыми-теориялық деңгейінің жоғарылығымен, ғылыми жаңалығымен, өзекті тақырыптарға арналғанымен ерекшеленді. Жоғары Аттестациялық Комитеттің эксперттік комиссияның мүшесі қызметін атқарған (2002-2004).

2007, 2014 жылдары Қазақстан Республикасы Жоғары Оқу Орындарының Үздік оқытушысы грантының иегері,

2008 жылы Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің 2008-2010 жылдарға арналған ғылым мен техника дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдар мен мамандарға мемлекеттік ғылыми стипендиясының иегері болды.

Профессор А. Салқынбай 2013-2014 оқу жылында   Халықаралық «Болашақ» бағдарламасының грантымен АҚШ-та Висконсин-Мадисон университетінде тағылымдамадан өтті. Қазақ тілінің әлемдік кеңістікте  танылуы мақсатында АҚШ-та Халықаралық ғылыми конференция ұйымдастырып, бірнеше ғылыми конференцияларға қатысып, ғылыми баяндамалар жасады.Ғалым қаламынан 800‑дей ғылыми мақала,  10 монография, үш сөздік және 27 оқулық пен оқу құралы жарық көрген.

Білім және Ғылым Министрлігінің Мемлекеттік Грантын бірнеше рет  жеңімпазы (1999-2000, 2006, 2007-2009, 2009-2011), Халықаралық АДЖИП компаниясы жариялаған ғылыми конкурстың 2007–2009 жылдарға арналған ғылымы грантын алған. ККО АДЖИП компаниясының Гранты негізінде “Қазақ тілі грамматикасы”  “Тіл әлемі – Мир языка” анықтамалығы жобасы бойынша (2007-2009 ж.) ғылыми жұмыстар жазылды, осы компанияның демеушілігімен «Қазақ университеті» баспасынан «Қазақ тілінің грамматикасы» оқу құралы мен «Тіл әлем» атты анықтамалық сөздік жарық көрді.

ҚР Білім және Ғылым министрлігінің 2009­-2011 жылдарға арналған ғылыми бағдарламасы бойынша “Қазақ тілі әлемдік мәдени кеңістікте: атаулардың тарихи даму парадигмасы” жоба грантын жеңіп алып,  М. Қашқаридың “Диуани лұғат-ит түрік”, Әбілғазы Баһадүрдің “Шежіре–и түрк”, Қ.Қ. Жалаиридың “Жәми-ат тауарих”, М.Х.Дулатидың “Тарих-и Рашиди”, Утемиш хаджидың “Чингиз-наме” атты еңбектеріндегі онимдердің тілдік табиғатын  салыстырмалы-тарихи, когнитивтік әдіс негізінде зерттеді. Ш. Уәлихановтың “Қазақ шежіресі”, Ш.Құдайбердіұлының “Шежіресі”, М.Ж. Көпеевтің “Қазақ шежіресі”, сондай-ақ кейінгі жылдары баспалардан жарық көрген әр түрлі рулардың көптеген шежірелерінде кездесетін кісі есімдері, географиялық атаулар, дәстүрге қатысты атаулар салыстырмалы­­тарихи талдау негізінде  анықталды. Жоба аясында ғалым «Қазақ сөзі: уәжділігі мен тектілігі» және «Шаһкәрім шыққан шың» атты жеке монографиясын жариялады.

Кейінгі жылдары Ғылым және білім Министрлігі Гранты бойынша «Қазақ тілі әлемдік кеңістікте: теориясы мен практикасы» (2015-2017) және «Әлемнің когнитивтік бейнесі: қазақ тіліндегі ұлттық кодтар» (2018-2020) № АР 05131395/ГҚ, «Әлемдік рухани құндылықтар: Абай шығармашылығындағы адамзатты сүю идеясы» AP14871410/ГҚ (2022-2024)  жобаларының ғылыми жетекшісі болып, оң ғылыми нәтижелерге қол жеткізді.

Марапаттары:

Қазақстан халқы Ассамблеясының қоғамдық «Бірлік» алтын медалінің,

Ұлт ұстазы А.Байтұрсынұлының 150 жылдығы құрметіне шығарылған «А.Байтұрсынұлы» медалінің,

ТҮРКСОЙ-дың «А.Байтұрсынұлы» медалінің,

«ҚР ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» медалінің,

Алаштану ғылымына қосқан сүбелі үлесі үшін «Алаш зиялысы» медалінің,

«ҚазҰУ-ға 75 жыл» Құрмет белгісінің,

«ҚазҰУ-ға 80 жыл» мерекелік медалінің,

«ҚазҰУ-ға 85 жыл» мерекелік медалінің,

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне сіңірген «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегері.

Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің профессоры А.Б. Салқынбайдың монография мен оқу құралдары, оқулықтары

1. Қимыл есімінің семантикасы мен функциясы. -Алматы, «Мектеп», 1994.
2. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. (Е. Абаканмен бірге) -Алматы. 1998. 15 б.т.;
3. Тарихи сөзжасам. Семантикалық аспект. -Алматы. Қазақ университеті: 1999. 20 б.т.;
4. Тіл және мәдениет. -Алматы. Қазақ университеті:. 2001, 10 б.т.;
5. Әдіскер тағылымы. -Алматы. Қазақ университеті:. 2002. 10 б.т.;
6. Функционалды грамматика очерктері, -Алматы. Қазақ университеті:. 2003. 10 б.т.;
7. Қазақ тілінің сөзжасамы. Оқу құралы. -Алматы. Қазақ университеті:.  2003, 15 б.т.;
8. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. -Алматы. Қазақ университеті:. 2005. 10 б.т.;
9. Тіл мен мәдениет (Е. Абаканмен бірге). -Алматы, Қазақ университеті:.  2005 б.т.;
10. Қазақтың  тілші-әдіскер тұлғалары (М. Көккөзовамен бірге). -Алматы. Қазақ университеті:.  2006. 10 б.т.;
11. Қазақ тілі. -Алматы. «Зият»: 2007. 10 б.т.; 
12. Қазақ тілі сөзжасамы. Әдістемелік кешен. -Алматы. Қазақ университеті: 2007. 15 б.т.;
13. Тіл. Таным. Білім. Монография. -Алматы. Эверо баспасы, 2008. 10 б.т.
14. Қазіргі қазақ тілі, -Алматы. Эверо баспасы, 2008. 28 б.т.
15. Қазіргі қазақ тілі. -Алматы, Қазақ университеті 2009. 25 б.т.
16. Тіл әлемі. -Алматы, Қазақ университеті 2009. 25 б.т.
17. Қазақ сөзі: уәжділігі мен тектілігі. -Алматы. Қазақ университеті.2010. 15 б.т.
18. Шаһкәрім шыққан шың.  -Алматы, Қазақ университеті 2011. 15 б.т.
19. Атаулық тіркестердегі  әлем бейнесі: семантикасы мен уәжділігі. А-лматы, Қазақ университеті 2012. 20 б.т.
20. Абай сөзінің лингвопоэтикасы. Монография – Алматы.: Қазақ университеті. - 2015.
21. Абай. Жинақ. Монография. – Алматы.: Қазақ университеті. - 2016.
22. Қазақ тілінің сөзжасам сөздігі. (Словообразовательный словарь) 3 тома.  – Алматы.: Қазақ университеті. - 2016. 1307 стр.
23. Қазақ тіл білімі тарихы. (История казахского языкознания). – Алматы.: Қазақ университеті. – 2016.
24. Қазақ тілі. Сөздік құрам. Сөзжасам (Казахский язык. Морфология. Словообразования.). – Алматы.: Қазақ университеті. - 2016.
25. Қазақ тіл білімінің тарихы. Оқу құралы. – Алматы.: Қазақ университеті. - 2016.
26. Инновациялық оқыту технологиялары. (Н.Егізбаевамен бірге). - Алматы. 2017 (желтоқсан).  
27. Қазақ тілі. (Казахский язык для иностранных) Шетелдік үйренушілерге арналған. Қарапайым деңгей. Оқу құралы. (Н.Егізбаевамен бірге). - Алматы. 2017 (желтоқсан). 
28. Қазақ тілі. Шетелдік үйренушілерге арналған. Негізгі деңгей. Оқу құралы. (Н.Егізбаевамен бірге). - Алматы. 2017 (желтоқсан).  
29. Қазақ тілі. Шетелдік үйренушілерге арналған. Орта деңгей. Оқу құралы. (Н.Егізбаевамен бірге). - Алматы. 2017 (желтоқсан).  
30. Тарихи сөзжасам. – Алматы, Қазақ университеті. 2018.
31. Қазақ тілі сөзжасам сөздігі. 3 том. – Алматы, Қазақ университеті. 2018.
32. Абай сөзінің лингвопоэтикасы. Монография.  – Алматы, Қазақ университеті. 2018.
33. Шаһкәрім шыққан шың. Монография.  – Алматы, Қазақ университеті. 2018.

34. Салқынбай А., Абай сөзінің лингвопоэтикасы. Монография. Қазақ университеті: Алматы. 2020 15 б.т.ISBN 978-601-04-3446-9

35. Салқынбай А. Шаһкәрім шыққан шың. Монография. Қазақ университеті: –Алматы, 2018. 15 б.т. ISBN 978-601-04-3544-5

36. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. Монография. Қазақ университеті: -Алматы. 2020. 20 б.т. ISBN 978-601-04-3547-6

37. Салқынбай А., Абайтану. Таңдамалы еңбектер. Монография. Қазақ университеті: Алматы, 2020. 15 б.т.ISBN 978-601-04-1617-8 (ортақ) ISBN978-601-04-4781-3 (44-том)

38. Салқынбай А. Әлемнің когнитивтік бейнесі: қазақ тіліндегі ұлттық кодтар. Күретамыр. Монография. - Алматы. «Қазақ университеті», 2021. 32 б.т. ISBN 978-601-04-4801-8

39. Салқынбай А. Әлемнің когнитивтік бейнесі. Тіл және таным. Монография. Алматы. «Қазақ университеті», 2021. 14 б.т. ISBN 978-601-04-4802

40. Инновациялық оқыту технологиялары. Монография. 2021. –Алматы, «Қазақ университеті». ISBN 978-601-04-3446-9- ISBN 978-601-04-3024-10

41. Абайдың даналық әлемі. Монография. - Астана. 2023.