Саха пышағы
Саха пышағы (сах. -{саха быhаҕа}-) — Сахалардың байырғы тұрғындары қолданатын пышақ түрі, саха халқының негізгі атрибуттарының бірі. Саха пышағы қарапайымдылығымен, ыңғайлылығымен және кең функционалдылығымен ерекшеленеді.
Пышақтың ерекшеліктері өңдеу
Қазіргі уақытта саха пышағы мәдениет пен тарихтың бейнесі ғана емес, ол әртүрлі мақсаттарда кеңінен қолданылады. Дәстүрлі пышағы жоқ саха отбасын табу қиын. Саха аңшысы үшін жақсы пышақ - ең жақын және ең адал дос, саха пышағын жасаумен Якутияда жүздеген шеберлер айналысады. Сондықтан оның әртүрлі формалары мен ерекшеліктерін білдіретін көптеген нұсқалар бар. Олар дайын түрде сатып алынбайды, бірақ жеке тапсырыс беріледі, әрбір саха пышағы өзінің бірегей ерекшеліктеріне ие.[1]
Негізгі ерекшелігі – саха пышағын қайрау. Пышақ бүйір беттерінен асимметриялы. Пышақтың бір жағы тегіс және дөңес, ал екінші жағында болат бөліктің ортасында бір немесе екі ойық бар. Саха тұрғындарының арасында пышақтардың басқа түрлері бар, олардың барлығы стильге, пышақтың ұзындығына және қолдану аймағына бөлінеді:
- Жүзі 11 сантиметрге дейінгі пышақтар кішкентай деп аталады, өйткені оларды тіпті әйелдер күнделікті өмірде тұрмыстық құралдың бір түрі пайдаланады;
- Ұзындығы 11-ден 17 сантиметрге дейінгі пышақ ең кең таралған және өмірдің барлық дерлік салаларында қолданылады;
- 17 сантиметрден асатын пышақтар әскери қару болып табылады.
Сондай-ақ саха пышақтары пышақтың еніне қарай жіктеледі. Тар жүзі бар пышақтар тундрада әлде-бір нәрсені кесіп, тесіктер жасау үшін қолданылады. Кең жүзі бар даналар жануарлардың өлекселерін кесу және ағаш өңдеу үшін қолданылады.[2]
Тарихы өңдеу
Сахалардың ата-бабалары металлургияны оңтүстік ата қонысында (Байкал аймағында) игерген деген нұсқа бар, дегенмен кейбір саха аңыздарында ертегі кейіпкері Эллей Боотур (Бірінші темір ұстасы) саха металлургиясын үйреткен деп айтылады. 17 ғасырда Саха жеріне келген орыс зерттеушілері мен қоныстанушыларының айтуынша, сахалардың сол кездегі металлургиясы мен ұсталық кәсіптері болған. Олардың арасында темір ұстасы мамандығын, әдетте, мұра етті, ал дәстүрлі саха мәдениетіндегі темір ұстасының бейнесі мифологиялық сипатқа ие болып, табиғаттан тыс ерекшеліктерге ие болды. Саха пышақтары тек тұрмыстық құралдар ғана емес, сонымен қатар зұлым рухтардың тұмарлары болды. Якут ауылының барлығында дерлік ұсталар болған.
Сахалар қиыр солтүстіктің қатал климаттық жағдайларына бейімделген сиырлар мен жылқылардың бірегей тұқымдарын, сондай-ақ аң аулауға көмектескен якут иттерін өсіре алды. Бұл өмір салтымен пышақ үй шаруашылығында ең қажетті құрал болды, оны ерлер де, әйелдер де, тіпті балалар да қолданған.
Саха пышақтарының өндірісі Саха Республикасының өзінде де кеңейіп келеді. Соңғы 10-15 жылда саха металлургиясының дәстүрлерінің қайта жаңғыруы және кеңестік дәуірде негізінен жоғалған саха пышақтарын жасау туралы айтылды. 2019 жылдың ақпан айында Якутск қаласында жыл сайынғы «Дархан Уус» (2019) ұсталар көрмесіне Саха Республикасының 64 ұстасы қатысты. Бұл көрме негізінен саха пышақтарына арналған. Ата-баба мұрасының қайта жаңғыртып көптеген заманауи саха шеберлері өз жұмыстарында белгілі бір дәрежеде дәстүрлі технологиялар мен материалдарды пайдаланады.[3]
Пышақ жүзі өңдеу
Пышақтың ерекшеліктері оның ұзындығының өзгермелілігін қамтиды: ең көп тараған өлшемдері 110-170 мм;[4], балалар мен әйелдер үшін - 80-110 мм, үлкен пышақ, толыққанды әскери қару ретінде пайдаланылуы мүмкін, сондықтан ол өте сирек жасалады - 170 мм-ден. Олар сондай-ақ саха пышағының тағы бір нұсқасын жасайды - пышақтың ұзындығы 500 мм, стандартты құрал сияқты қисық пішіні және асимметриялық қайрауы бар толыққанды қылыш «батия».
Пышақтар ені бойынша әртүрлі:
- тундралық - жүзі тар пышақпен сипатталады;
- тайгалық - жүзі кең пышақ.
Бірінші нұсқа аң аулау, балық аулау, бұғы табындарын жаю кезінде қолдануға ыңғайлы, тундра пышағы ағаш дайындамалардағы тесіктерді кесіп, бұрғылайды. Тайга пышағы ауланған жануарлардың (немесе үй жануарларының) қаңқаларын кесу үшін және ағаш кесуге арналған кескіш ретінде қолданылады.[5]
Саха пышағын таспен немесе басқа пышақпен қайрауға болады, бұл экстремалды климатта қайраудың ыңғайлы және дәлелденген тәсілі. Бұл болат ылғалдан қорқады - уақыт өте келе пышақ қараяды, дегенмен, бұл пышақтың кесу сапасына әсер етпейді.[6]
Пышақ сабы өңдеу
Пышақтың сабы тұтас кесек қайыңнан жасалған, бұл майлармен қаныққан өте күшті ағаш (ылғалдан қорғау үшін ағаш арнайы майлармен сіңдірілген). Пышақ сабы жұмыртқа пішініне ие, бұл пышақтың қолдан айналып кетпеуі үшін қажет. Пышақ сабының ортасында саңылау жасалады және дайындамаға ұшты ілмек енгізіледі. Әрі қарай, жұмсақ ағаштан жасалған таяқшалар арқылы шеттерін бітейді, олар тысырайып, пышақты тұтқаға қысады.
Сабының ұзындығы ер адамның алақанынан және пышақтың өзінен үлкендеу, ұзындығы 130-150 мм жетеді, бұл жануарлардың қаңқаларын ыңғайлы кесуге мүмкіндік береді. Пышақта ешқандай аялдамалар немесе күзетшілер жоқ. Мұндай ұзын сабы бар пышақ суға батпайды, ол қалтқы рөлін атқарады.[7]
Пышақ қынабы өңдеу
Саха пышағының тағы бір ерекше детальдары - оның қынабы. Негізгі нұсқа өндіру әдісі - өгіздің құйрық былғарысын пайдалану болып табылады. Пышақ қынаптың былғары бөлігіне ораласып, ұсталатын сабының бір бөлігімен бірге қынапқа батырылады.
Қынап алдыңғы сол жақтағы бос былғары ілмекке ілінеді. Пышақ көлденең бағытталған, сабы оңға қарайды. Нәтижесінде аңшы немесе жауынгер саусағымен қынапты ұстап, оң қолымен қаруды тез тарта алады.[8]
Саха пышақтарының түрлері өңдеу
Саха Республикасының дәстүрлі пышақтары олардың ұзындығына байланысты әртүрлі атауларға ие:
- Ең қысқа модификация быхыча деп аталады. Бұл пышақтың ұзындығы 80-110 мм болатын әдеттегі жұмыс пышағы. Ер адамдар бұл түрді сирек қолданды, ол әйелдер мен балаларға арналған. Бұл пышақтармен барлық үй және шағын тұрмыстық жұмыстарды орындады;
- Бычах -ұзындығы 110-нан 170 мм-ге дейінгі саха пышағының ең көп таралған нұсқасы. Мұндай пышақ саханың әр ер адамында болған. Ол барлық тұрмыстық және аңшылық қажеттіліктер үшін пайдаланылды;
- Хитохон - ұзындығы 17 см-ден асатын саха пышақтың жауынгерлік үлгісі. Ол әдетте жауынгерлік пышақ ретінде пайдаланылды, бірақ сахалар өте сирек шайқасатындықтан, ол аз кездесетін;
- Батыйя - ұзын сабы бар ең массивті пышақ. Бұл қысқа найза мен қылыштың бір түрі.[9]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Якутский нож: фото, чертежи и размеры https://travel-ykt.ru/kultura-i-istoriya/yakutskie-instrumenty/yakutskij-nozh.html
- ↑ Михаил Кондрахин https://www.livemaster.ru/topic/3231212-blog-osobennosti-nozha-yakuta
- ↑ Якутские ножи: история и современность https://rezat.ru/articles/jakutskie_nozhi_istorija_i_sovremennost_/
- ↑ Чем обусловлена необычная форма якутского ножа, его главное функций https://posuda-gid.ru/nozhi/populyarnye/354-yakutskij
- ↑ Традиционные характеристики якутского ножа и способ его сделать самостоятельно https://nozhik.online/yakutskiy-nozh/ Мұрағатталған 28 маусымның 2022 жылы.
- ↑ Якутский традиционный нож http://maksimov.su/holodnoe-oruzie-i-mastera/rossiyskoe-holodnoe-oruzie/507-yakutskiy-tradicionnyy-noj-mify-i-praktika.html
- ↑ Нож якут – настоящее национальное достояние Республики Соха https://warmsteel.ru/nozhi/nacionalnye/nozh-jakut/
- ↑ Якутские ножи: прикоснись к истории народов Севера! https://knifehacker.ru/jakutskie-nozhi/
- ↑ Как "якут оленей разводит" или плохие якутские ножи https://edcblog.ru/clauses/kak-yakut-oleney-razvodit-ili-plokhie-yakutskie-no/