Социалистік экономика

Социалистік экономика, әкімшілік-әміршілдік экономика, қоғам өмірінің барлық салаларын директивалық жолмен басқаруға негізделген. Социалистік экономиканың басты белгісі – іс жүзінде барлық экономика ресурстарға (жер, жер қойнауы, кәсіпорындар, қаржы, т.б.) мемлекеттік меншіктің үстемдік құруы. Тиісінше халық шаруашылық бірыңғай “фабрика” болып табылады, ал не өндіру керек екенін, қалай өндіру керек екенін және кім үшін өндіру керек екенін орталық жоспарлау органдары шешеді, яғни нарықтық жүйедегі тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің сұранысы емес, ұсыныс айқындаушы фактор болып табылады. Мұндай жағдай монополия мен бюрократияны туғызып, дамуға деген ынта-жігерді тежейді. Алайда социалистік экономикада оң сәттер де баршылық, олар: әлеум. саланы дамыту, білім алуға, мед. қызметке қол жеткізу мүмкіндігі, т.б. Социалистік экономика елдеріне бұрынғы социалистік елдер, қазіргі КХДР жатады. Социалистік экономиканың ұйтқысы – КСРО экономикасы болды. Социлистік экономика 20 ғасырдың 30-жылдары қалыптасты, ол мұның алдында Қазан төңкерісінен кейінгі екі кезеңнен өтті, олар: интервенция мен Азамат соғысы жылдарындағы (1917 – 20) соғыс коммунизмі саясаты және жаңа экономикалық саясат кезеңі (1921 – 28). 1929 жылы кеңестік экономика тарихына “ұлы бетбұрыс жылы” болып енді. Партия және мемл. органдар ұжымшарлар құру жолымен ауыл-селоны “жаппай” ұжымдастырды. Осыған орай шаруашылықтары көп мөлшерде өнім беріп тұрған бай-кулактар мен ауқатты шаруалар “тап ретінде” жойылды. “Жаппай” ұжымдастыру кезеңіндегі асыра сілтеушілік, көшпелі мал шаруашылық өркендеген Қазақстанда халықтың күнкөріс құралы болған малын тартып алып, ұжымдастыру, байларды тәркілеп елден қуу, қалың бұқараны жұтатып қырғынға ұшыратқан жойқын ашаршылық-қасірет әкелді. Жалпы Кеңес одағында 20 ғасырдың 30-жылдары қалыптасқан социалистік экономика нәтижесінде шаруашылық құрылымында ұжымшарлар (ұжымдық шаруашылықтар), мемлекеттік сипаттағы кеңшарлар (кеңестік шаруашылықтар), мемлекеттік меншік болып табылатын МТС (машина-трактор ст-лары) басымдық алды. Кеңшарлар өздерінің өнімдерін мемл. дайындау қорына өткізгені үшін табыс алды. Дайындау жоспарын орындаған кезде олар жоспардан тыс өнімді ұжымшар базарында сұраным мен ұсынымға қарай қалыптасқан бағамен сатуға қүқылы болды. МТС-терге жерді жоспардан тыс өңдеген жағдайда заттай қосымша ақы алу және өнімді базарда еркін бағамен сату құқығы берілді.

Осы жылдары елдің жеделдетілген қарқынмен индустрияландырылуы барысында оның экономикасының құрылымы айтарлықтай өзгерді. Біріншіден, бүкіл халық шаруашылық шеңберінде тұтыну заттарын өндірумен салыстырғанда өндіріс құрал-жабдығын өндірудің үлесі артты. Екіншіден, өнеркәсіп шеңберіндегі арақатынас та осы бағытта өзгерді. Атап айтқанда, құрал-жабдықты жеңіл өнеркәсіп үшін өндірумен салыстырғанда ауыр өнеркәсіп үшін өндіру көлемі айтарлықтай басым болды. Жаңа өнеркәсіп орындары негізінен мемлекеттік бюджеттің есебінен салынды және мемлекеттік меншікте болды. Сондықтан индустрияландыру барысында мемл. меншік айтарлықтай өсіп, 30-жылдардың аяғында 90%-дай болды. Мұның өзі социалистік экономиканың іргетасын қалады. Бұл жүйеде мемлекеттік директивалық жоспарлау маңызды рөл атқарды; қараныз Жоспарлы экономика.

Соғысқа, күйзеліске, күйреуге, аштыққа, т.б. бұқаралық қасіретке байланысты туындаған төтенше жағдайларда социалистік экономика материалдық, қаржы және адам ресурстарын қоғам үшін маңызды міндеттерді шешу тез шоғырландыруға мүмкіндік берді. Дегенмен, экономикасы нарықтық қатынастармен дамыған Батыс елдерімен бәсекеге түсуге жарамағандықтан 1970 – 80 жылы социалистік экономика дағдарысқа ұшырап, социалистік жүйесінің ыдырауына келіп тірелді.