Сунақ

Сунақ – Сығанақ қаласының ежелгі тұрғындары. Шежіре деректерінде Сунақты Орта жүздың байырғы тайпасы Найманнан тарайтын Дүрмен-Барлас руымен, кейбіреулері Қожалармен (Сунақ аты – Хазрет Аллама Абу-л-Хасан, Зийа-ад-Дин Шайх Сығнақи әулие) байланыстырады. Сунақ - Қазақстанның оңтүстігінде көп таралған.

Сунақтардың шығу тегі Һысамиддиннен (Сұнақ-атадан) тарайды. Арғы тегі Абу Бакр Сыддықтан басталады. Сунақ-ата шамасы 1080-1160 жылдардың арасында өмір сүрген. Қожа Ахмет Иассауидің қарамағында бас имам болған, әулие, «Нихая» кітабының авторы. Сунақтардың ұраны қожалармен ортақ «Қожа Ахмет Иассауи». Қожалар мен Сунақтар бір топқа жатады. Сунаққорған аймағына алғаш келген ислам миссионарлері «Өздерінің – идеялық ұраны ретінде «Құдай бір, пайғамбар хақ, сунна – ақ» деп жариялап, көп құдайға табынушылар арасында үгіт-насихат жұмысын жүргізген». Осыған байланысты бұл қағиданы таратушы адамды Суннит демей «Сунна – ақ» деген арқылы «сунақ» дей жүріп, халық арасында олар осылай аталып кеткен».

Сунақ атауы

Сунақтар – Сауд Арабиясынан Мекке және Мадина қалаларынан Күрейштер тайпасының Тайм руынан шыққан Әбу Бәкір халифтың тікелей ұрпақтары. Әбу Бәкір-бірінші халиф, ас-Сыддық (аса әділ) деген атаққа ие болған. Мұхаммадтың (с.ғ.с) әйелі Айшаның әкесі (Айша бүкіл мұсылман халқының анасы деп саналған), Мұхаммадпен (с.ғ.с) тайпалас Күрейіш (Курайшит) тайпасынан. Мұхаммед пайғамбар (с.ә.у) Алланың адамға жіберген елшісі, пайғамбарлардың мөрі деп саналса, Әбу Бәкір ас-Сыддық Алланың елшісінің орынбасары мұрагері (преемник) деп саналған.

Кейбіреулер сунақтарды өзбектен, қыпшақтан, сарттан, түріктен, түрлі тайпалардың қосындыларынан шығарса, тіпті сунақ деген ел жоқ десе, енді («Ана тілі» газеті, VІ, 1993) оларды наймандардан шығарып, бабасы Әбу Бәкір ас-Сыдықты Мұхаммед (с.ғ.у.) пайғамбардың қызы Фатиманың үлкен баласы етіп отыр. Мұхаммед (с.ғ.у.) өзінен жасы үлкен Әбу Бәкірдің қызына үйленгенде Фатима бұл дүниеде жоқ болатын.

Ислам дініңдегі түрлі ағымдар Мұхаммед (с.ә.у) қайтыс болғаннан кейін, әсіресе, суннитке және шейітке бөлінуіне байланысты халифаттағы жоғарғы үкімет орындарына талас тудырған. Суннаққорған регионына алғаш келген миссионерлер сунниттер болғандықтан, жоғарыдағы көрсетілген ұранды, оның маңызын басыңқырап, суннаны бөлектеп айтып «Сунна-ақ» деген сөзбен оның жолдарын көбірек таратуға ұмтылған. Осының нәтежесінде таратушыны Суннит демей, «Сунна-ақ» деген сөздер арқылы «Сунақ» деп халықтың ауызекі тілінде қалыптасып кеткен.

VI-VIII ғасырларда негізіннен түрік қағанаты мемлекетінің түрлі тайпаларындағы этникалық топтардың басқа көшпелі тайпалармен және жергілікті иран тілдес халықтармен қосылуы Орта Азия мен Қазақстанның жерінде түрік тілді халықтардың шығу тегіне үлкен әсер еткен. Сол дәуірде бұл территориядағы халықтар,сол кездегі басқа елдердің халықтары сияқты пұтқа, айға, күнге, отқа, суға, найзағайға тағы-басқа табиғаттың ғажайып құбылыстары мен әртүрлі хайуаннатарға табынғаны белгілі. Ата-атаға, ру-руға тайпаларға бөлініп , күштіллері әлсіздерін жаулап, малдары мен мүліктерін тартып алып, сұлу әйелдері мен қыздардын күң етіп, не қосымша әйел ретінде пайдаланған. Қалғандарын құл етіп, керексіздерін жауыздықпен аяусыз қырып кететін болған. Кейбір жауланған рулар ұзақ уақыттан кейін анасының құрсағында кеткен нәрестелер арқылы, төңкерілген қазанның астында не қымыз пісіретін күбінің ішінде тығылып қалған жас сәбилер арқылы өз ұрпақтарын жалғастырғаны ел аузында әлі айтылады. Бұл мейрімсіздік жастарды адамгершілікке жат қасиеттерге, өнегесіздікке, әдепсіздікке баулып тығылыққа ғана тәрбиелеген. Сол кездегі адамдардың не монистекалық күш, не адамгершілік идея болмауына орай ешкімге және ешнәрсеге сенімі де болмаған. Өз жауыздықтарын, өз надандықтарын өздерінің әдет-ғұрпына, салтына, дәстүріне айналдырып, соны моральдық заңды құқық деп берген. Осы айтылған жағдайларға байланысты сунниттер жолын таратушы Суннаққорған аймағына алғаш келген ислам миссионнерлері өздерінің идеялық ұраны ретінде «Құдай бір,пайғамбар хақ, сунна-ақ» деп жариялап, көп құдайға табынушылар арасында үгіт-насихат жұмысын жүргізген.

Суннаның ықпалдылығының құдіретінің күштілігі сонша, кейнірек осы жайында (алғашқы кезде тек ауыз екі айтылып жүрген) араб тілінде 300 томнан аса кітаптар шығарылған. Осыған байланысты бұл қағиданы таратушы адамды Суннит демей «Сунна-ақ» деген сөз арқылы «сунақ» деп кеткен. Басқа сөзбен айтқанда, сунақтар – қазіргі Қазақстан территориясында алғаш Құран мен суннаны және шариғат жолдарын таратушы сунниттер. Дін жолын таратушылар өз миссиялық міндеттерін іске асыру және өмірлері мен ұрпақтарын сақтау үшін амалсыздан қамал-қорған соққан. Қорған кейін «Сунақ-қорған» деп аталып кеткен. Шындығында, ойлап қараған адамға «Сунақ-қорған» тек салушылардың өз бастарын қорғауы үшін ғана емес, өзге де, терең маңызы бар жоспарлармен де салынған.

«Сунақ» атауы ең бірінші рет кейбір діни әкімшілік құжаттар бойынша 660 жылы ғана көрсетілген. Бұл атаудың ауызекі айтылуы бұрынырақ басталған десек, араб миссионерлерінің келу уақыты осы ғасырдың бас жағына қарай жылжуы даусыз. Оңтүстік Қазақстанға арабтар 751 жылғы талас бойындағы шайқастан кейін орналаса бастады. Ислам өзінің ықпалы жүрген барлық жерге тек қана күшпен енбеген, араб әскерлерін басқарған Пайғамбар мен оның ісбасарлары, сахабалардың қолында алдымен Құдай сөзі – Құран болды.

Суннах (қазақша Сунаһ не Сунақ) атауы Ислам дінінің алғашқы шыққан күнінен бері қолданысқа түскен. Әсіресе, Мұхаммед (с.ә.у.) серігі Әбу Бәкір тұсында Суннаға зор мән берілді. Бұдан Суннах атауының Араб халқында Мұхаммед (с.ә.у.) тұсында қалыптасқандығын айғақтайды. Суннах атауы тек қана Араб, Қазақ, Орта Азия халықтары арасында ғана тарамай, Кіші Азия мен Пәкістан, Ауғаныстан, Кашмир жерлерінде де кеңінен белгілі болған. Оған сол жердегі халықтардың киім киуінің үлгісі Сунна (Суннизм) жолын ұстанушылардан болған.

Сунна бұл Суннизмнің негізі. Сунна – пайғамбарымыз Мұхамедтің (с.ә.у.) ұстанған жол өнегесі. Ал Мазһаб – тура жол. Пайғамбарымыздың (с.ә.у.) сыртқы келбет көрінісі мен жүріс – тұрысының өзі талайды баурап, дінге кіргізгенін қаперге алсақ, дуаналық пошым мен фанаттық әуйеліктің оған қаншалықты керағар екендігін сезінеміз.

Тарихта кеткен шатастырулар

Сунақ қаласында тұрған бір шейхтың атына 1598 жылы Абдолла ханнан берілген вакуфтік құжатта: «Мазар Абул-Хасан Зиаад-дина шейха Сыгнаки» деп көрсеткен. Осы адамның атына 1634 жылы «Обейдуллах-хан»-нан берілген құжатта «Абу-л-Хасан Зиа-а-дин Сахиби Нихая Сыгнаки» деп жазылған. Осы Шейх Зиааддинді молда, сопы сияқты кейбір діни атымен «Сыгнаки» деген жердің атының ұқсастығы бойынша зерттеушілер 1105-1166 жылдары өмір сүрген Қожа Ахмет Иассауидің қарамағында бас имам болып істеп, өмірінің соңғы кездерінде Сунақ қаласында өмір сүріп сонда қайтыс болған Һысамиддинмен (Сұнақ-ата) шатастырып, хандар берген вакуфтердегі Зиааддинді осы атағы шыққан Сунақ-ата болуы мүмкін деп жорамалдаған. 1892 жылы құрылған Түркістан үйірмесінің археология әуесқойларының бұл қателігі 1977 жылы Қазақ кеңес энциклопедиясында да қайталанып кейбір тарихшылар осы ұғымды пайдаланып келеді. Осы Кеңес энциклопедиясында сунақтар туралы зерттеудің аздығын ескертсе де, ілгерідегі вакуфтік құжаттарға сәйкес Зиааддин шайхқа жер беруіне байланысты, әулие осы адам, Сунақ-ата осы кісі деп қате болжау жасау арқылы сунақтарды Зиааддиннен тараған деген теріс ұғым берген. Сунақ қаласында өмірінің жас шағы мен соңғы кездерінде өмір сүріп, кейбір мерзімді уақыттарда ғана осы қалада болып тұрған Һысамиддинмен (Сунақатамен), Сунақатадан біраз ғасырдан кейін осы қалада тұрақты өмір сүрген Зиааддинді бір адам болуы керек деп шатасқан. Тарихтағы толық аттары, біріншісінің: - Алла – Уммей Хисамутдин Сахиби – Нихая (Һысамиддин, Асамиддин, Талламан Сакнакия, Сунақ-ата), екіншісінің толық аты – Қожа Хазірет, Аллама Абу-л-Хасан Зиа-ад-дин шейх Сыгнаки (Абу-л-Хасан Зиа-ад-дин Сахиби Нихая Сыгнаки). Тарихшылардың Сунақ-атамен басқа белгілі тұлғалармен шатастыруы Сунақ қаласынан шыққан тарихта аты белгілі ғалымдар да бар. Олар XIII ғасырда өмір сүргендер. Мысалы, осы қала мен Орта Азиядан шыққан алты ғалымның төртеуінің аты Һысамиддинге, яғни Сунақ атаға ұқсас. Әбсаттар Дербісәливтің айтуы бойынша (Жұлдыз, 1991, №11, 161-164-б.) олардың біріншісінің аты «Әл-Хусейн бин Әлибин Хаджджадж ас-Сыгнаки деп жазылса, А. Ю. Якубовский оның Әл-Хусейн атты есімінің алдына Хусам ад-дин деген тағы бір атты қоса көрсеткен»; екеншісінің аты-«Умар Әл-Ахсикати Кусам ад-дин», үшіншісінің – «Хусам ад-Дин әл-Хасан бин әл-Хусайын; төртіншісінің аты-«Хисамеддин Сыгнаки». Ә. Дербісәлиев бұлардың бірінші аттарын өз аттары, екіншісін-әкелерінің, үшіншісін-бабаларының аттары, Сыгнаки – осы қаланікі екендігін білдіреді деп жазған.

Сунақтардың шығу тегін уақытқа байланысты Әбу Бәкірдің туған жылынан (572 жылдан) санау керек. Арабтардың есебі бойынша бір атаға 30 жыл берсе, кейбір ғалымдар бір ғасырға үш атадан санаған. Сондықтан 1993 жылы ұрпақ 43-47-ші ата болу керек. Сунақ руы бес атадан тұрады: Қайғақтық, Бессары, Аташ, Қалмырза-Тоқпан, Сиық аталар.

Сунақ-атаның өз аты Һысамиддин, ал толық шежіресі мынадай:

• Әбу Бәкір Сыддық (572—634 жж.),
• Әбділла Сұлтан Мұхаммат,
• Әзрет Ақсұлтан,
• Сұлтан Қасым,
• Сұлтан Кәһап,
• Сұлтан Мәуліт,
• Мүлки-ша,
• Шабур Мәлік,
• Сүлеймен Мәлік,
• Мәнсүр Мәлік
• Піржан Мәлік,
• Әбділ Мәлік,
• Қайсар Мәлік,
• Қаюм Мәлік,
• Әбділлә Мәлік,
• Ғисамиддин (Сунақ ата) 1132 – 1199 жылдар.

Бұл әулет Сиық ата балалары, Қайғақтық ата ұрпақтары, Қалмырза-Тоқпан ұрпақтары, Аташ ата балалары, Бессары балалары болып бес атаға бөлінеді. Сығанақ қаласында ғұмыр кешкен, Ислам әлеміне белгілі болған Ғисамуддин ал-Сығнақи осы әулеттен. Сонымен қатар исламдық шариғат жолдарының білгірі, айтулы ғалым Әбу-Лайс Самарханди осы әулеттің көш басшысы.

Һиссамиддин (Сунақ ата) Әбубәкір Сыддықтың он алтыншы ұрпағы, Қылауыз (Жақып) атадан жеті ата жоғарыдан қосылады. Қылауыздан бөліну себебі қожа үш атадан соң, қожалық қасиетін сақтау үшін қожадан үйлену керек және қызын тек қожаның баласына тұрмысқа беру керек болған. Егер қожаның жігіттері үш атаға дейін басқаның қызын алса, төртіншісіне үйленуге рұқсат етпеген, өйткені қожалық қан бұзылады деп есептеген. Бұл қожалық тәртіпті сақтау жолы болған. Осындай ішкі қағиданы сақтамағандықтан Һисамиддиннен төменгі ұрпақтардан бастап сунақ аталып кеткен.

Дереккөздер

Сунақ руы Мұрағатталған 27 сәуірдің 2016 жылы.

Сыртқы сілтемелер

• http://archive.turkystan.kz/kz/articles/view/32826 Мұрағатталған 18 маусымның 2015 жылы.