Тарихи Башқұртстан

Тарихи Башқұртстан (башқ. Тарихи Башҡортостан) — башқұрттардың халық ретінде қалыптасуы мен дамуының тарихи-географиялық аймағының ғылыми белгісі ретінде 1994 жылы Н.А.Мәжитов пен А.Н.Сұлтанова ұсынған термин. Башқұрттар біздің заманымыздың І мыңжылдықтың бірінші жартысында Оңтүстік Оралда дербес этникалық топ ретінде пайда болған Еуразияның ежелгі халықтарына жатады.[1]

Алғашқы деректер өңдеу

Башқұрт жерінде адамның болуының ең алғашқы іздері ерте және орта палеолит дәуіріне жататын Қарабалықты көліндегі Мысовая учаскесінде табылған.[2]

 
Ахмет-Зәки Валидидің «Үлкен Башқұртстан» жобасы (1917).

Башқұрттар туралы алғашқы деректер IX-X ғасырларға жатады.[3] IX-X ғасырлардағы тарихи әдебиеттерде Оңтүстік Орал тайпалары туралы алғашқы деректер кездеседі. Мысалы, сол кездегі белгілі автор Ибн-Хордалбектің «Худуд әл-алам» кітабында қыпшақ тайпаларының Ертістен Орал тауларына қоныс аударуы туралы айтылады. Осындай оқиғалар қытай деректерінде де кездеседі. IX ғасырдың басында, олар қыпшақтардың Йүйлі-Бойлы тауларына көшуі туралы айтады (Орал тауын айтады). Шамамен осы тектес хабарларды әл-Истахри, Ибн-Хаукал және т.б. авторлары береді. Бұл деректер Оңтүстік Оралда IX-X ғасырларда Сібір, Қазақстан және Төменгі Еділ бойы далаларында үстемдік еткен қыпшақ этносаяси формациясының құрамына кірген тайпалардың мекендегенін көрсетеді. Олардың Қимақ қағанаты деп аталатын қуатты мемлекеті болды.

Алғаш рет башқұрттар елін IX ғасырдың 40-жылдары Оңтүстік Орал арқылы саяхаттаған араб саяхатшысы Салам Таржеман сипаттаған. 922 жылы Бағдат халифатының Еділ бойындағы Болгариядағы елшілігінің құрамында Ибн Фадлан башқұрттар елі арқылы саяхаттады, бұл елшіліктің мақсаты Еділ бойындағы Болгарияда (Орта Еділ бойы) мұсылман дінін тарату болды. Ибн Фадлан көрген-білгенінің бәрін жазып алатын күнделік жүргізді. Оның суреттеуінше, елшілік Оғыз-қыпшақтар елі (Арал теңізі даласы) арқылы ұзақ уақыт жүріп, одан кейін қазіргі Орал қаласының ауданында Жайық өзенінен өтіп, бірден «түркілерден башқұрттар еліне» кірді. Онда арабтар Кинел, Тоқ, Соран сияқты өзендерден өттті, Үлкен Черемшан өзендерінің арғы жағында Еділ Болгария мемлекетінің шекаралары басталды.

«Халық елі» ұғымы өмірде бірден емес, бірнеше ғасырлар бойы қалыптасатындықтан, бұл жағдайда IX-X ғасырлардағы дереккөздерде башқұрттар елі («Тарихи Башкирия») ұғымы бірден пайда болған жоқ және оның қалыптасуының алғашқы кезеңдері V-VII ғасырлардағы Оңтүстік Оралдағы тарихи процестерді қамтитыны сөзсіз. Осы тұрғыдан алғанда, бахмутин, турбаслин және караякупов мәдениеттерінің тайпаларын IX - X ғасырлардағы башқұрттардың ең жақын ата - бабалары ретінде қарастыруға болады.[4]

Башқұртстандағы тарихи оқиғалар: өңдеу

 
1919 жылғы Кіші Башқұртстанның картасы
  • X-XIII ғасырларда башқұрттардың батыс бөлігі Бұлғар хандығының құрамында болды. 10 ғасырдан бастап башқұрттар арасында ислам діні таралып, 14 ғасырда үстем дінге айналды.
  • 1220 жылдан 1234 жылға дейін башқұрттар моңғолдармен шексіз шайқасты және іс жүзінде моңғол шапқыншылығының шығысқа шабуылын тоқтатты. Моңғол-башқұрт соғысы 14 жылға созылды.
  • 1391 жылы тамызда Башқұртстанда Кондурчада «Ұлттар шайқасы» болды. Шайқаста екі дүниежүзілік державаның әскерлері кездесті: Алтын Орда ханы Тоқтамыш пен Самарқан әмірі Темір (Темірлан). Алтын Орданың жеңілуімен аяқталған шайқас және ол Башқұрттардың Алтын Орда құрамындағы автономиясына нүкте қойды.

Башқұртстанның Ресейге қосылуы өңдеу

Романов тарихнамасына сәйкес Еділ мен Оралдың Ресейге қосылуының ресми уақыты 1554 жылдан 1585 жылға дейінгі кезең, Иван Грозныйдың Қазанды жаулап алудан бастап, Сібір патшалығының Ермак Шыңғыс Кучумның басшылығымен Строгановтардың жеке армиясын жеңгенге дейінгі кезең болып саналады. Осы кезеңде сәтті соғыстардың және жергілікті халықтың ерікті әрекеттерінің көмегімен Алтын Орда аумағының негізгі бөлігі Мәскеудің қолына өтті - Нижний Новгородтан Обьке және Хлыновтан (1781 жылдан -Вятка, қазір - Киров) Каспий теңізіне дейін. Ал Иван Васильевич, ақыры, Орда хандарының мұрагері деп мәлімдеп, "патша және Ұлы Герцог" атағына ие болды.[6]

 
1922 жылғы Үлкен Башқұртстанның картасы

Ресейдің табысты сыртқы саясатының нәтижесінде Қазан және Астрахан хандықтарының құлауы және Ноғай Ордасының оның Мәскеуге тәуелділігін мойындауы Башқұртстанның Ресейге қосылуына нақты жағдай жасады. Башқұрттар Ресей мемлекетінің құдіретін өз көздерімен көре алды. Оның Қазан хандығын жеңуі оларға үлкен әсер қалдырды. Башқұрттардың бір бөлігі XII ғасырдан бері орыстармен араласып, олармен сауда байланыстарын сақтап келеді. XII ғасырдың басында. " Новгородтан келген иммигранттар Башқұртстанмен көршілес Вятка елін басып алды. Вятка, Кама және Белая өзендері новгородтықтарға олардың жанында өмір сүрген халықтармен қарым-қатынас жасаудың табиғи жолдары ретінде қызмет етті". XV ғасырдың соңғы ширегінде Ресей мемлекетінің Ұлы Пермь аймағын иемденуіне, Орал бойына көшуіне және оның Сібір хандығының жерлеріне көшуіне байланысты Солтүстік және ішінара Солтүстік-Шығыс Башқұртстанның халқы Ресей мемлекетінің бағыныштылығында немесе ықпал ету саласында болған жерлер мен облыстарға тікелей көршілес болды.

Ресей мемлекетінің бодандығын бірінші болып бұрын Қазан хандығының құрамында болған батыс башқұрт тайпалары қабылдады. Батыс башқұрттардың қосылу мерзімін дәл көрсететін құжаттар сақталмаған. Бұл оқиға Қазан қаласы алынғаннан кейін біраз уақыттан кейін орын алса керек, өйткені Қазан аймағындағы қозғалысты басып-жаншумен айналысқан Мәскеу үкіметі Башқұртстандағы саясатын 1554 жылға дейін белсенді түрде жүзеге асыра алмады. Батыс башқұрт тайпалары шамамен 1554 - 1555 жылдардың басында Ресейдің құрамына кірді деп болжауға болады.[7]

Башқұрт көтерілістері өңдеу

Башқұрт көтерілістері 1642, 1662-64, 1681-84, 1705-11, 1735-40, 1755, 1773-74 жж.болды. Еділ бойы мен Орта Орал тарихында олар рейдтер ретінде белгілі - көтерілісші башқұрттар нағыз далалық немқұрайлылықпен және қатыгездікпен әрекет етті, ал алғашқы Орал зауыттары бір мезгілде шабуылдар кезінде бекіністер болды.

1730 жылдардағы Қарасақал ханның басшылығымен болған көтеріліс башқұрт халқының үштен біріне дейін қаза тапқан ең қанды көтеріліс болып саналады. Мұнда Алексей (Құтлу-Мұхаммед) Тевкелев ерекше танымал болды.

Ал 1755 жылғы көтерілістен, тұтқынға алынған Молл Батыршаның Елизавета Петровнаға жазған хатын қалдырды, онда ол көтерілістің себептерін егжей-тегжейлі талдайды. Салават Юлаев бастаған соңғы көтеріліс бір жылға созылды және Емельян Пугачевтің шаруа соғысының бөлігі болды. Салават Башқұртстан тарихына ұлы батыр ретінде кірді.

Биліктен кейін олар башқұрт-мещеряцкий армиясын құрып, тек башқұрттар мен татарлардан тұратын казак әскерлерінің аналогын тапты (өйткені соңғысы негізінен Мещерадан шыққан, мұнда оларды "мещеряктар"деп атады). Әскер бұрынғы тайпалармен сәйкес келетін 13 башқұрт және 4 мещеряк кантондарына бөлінді. Тек 1863 жылы бұл жүйені жойылып -көтерілістер аяқталды.[8]

Дереккөздер өңдеу

  1. Краткая история республики Башкортостан https://avtobrodiaga.ru/Kratkaja_istorija_respubliki_Bashkortostan
  2. Республика Башкортостан: история, география, туризм https://uraloved.ru/respublika-bashkortostan
  3. История России до 1917 года http://russiahistory.ru/bashkiriya-respublika-bashkortostan/
  4. История Башкортостана https://svastour.ru/articles/puteshestviya/rossiya/ural-priurale-zaurale/istoriya-bashkortostana.html Мұрағатталған 16 мамырдың 2022 жылы.
  5. Историческая справка Башкортостана https://zen.yandex.ru/media/istina_vo_glave/istoricheskaia-spravka-bashkortostana-60a16044e0626f5a38a44f15
  6. Башкирия - забытая история https://maxpark.com/community/Rodina_Russia/content/6347471
  7. История Башкортостана с древнейших времен до 60-х годов XIX века — Уфа: Китап, 1996.—520 с.: ил. ISBN 5-295-01490-8
  8. Башкирия. Ключ от Великой Степи. https://varandej.livejournal.com/354941.html