Тейшебаини

Тейшебаини – көне қала. Ертедегі Урарту мемлекетінің астанасы. “Тейшеба” атты соғыс құдайының есімімен аталған. 20 ғасырдың 1-жартысындағы зерттеулер барысында Ереван қаласы аумағындағы Кармир-Блур төбесінен анықталған. 1936 жылы геолог А.П. Демехин осы төбеден белгісіз жазуы бар тас сынығын тауып, археологтарға тапсырды. 1939 жылы Ленинград (Санкт-Петербург) және Ереван ғалымдары бірлескен археологиялық экспедициясы (жетекшісі Б.Б. Пиотровский) аталмыш төбеде бірнеше жылдарға созылған қазба жұмыстарын бастады. Зерттеу кезінде табылған “Русы, Аргиштидің ұлы, Тейшебаини қаласының қамалы” деген сына жазуы бар қоладан жасалған есік тиегі, Тейшеба құдайдың қола мүсіні Тейшебаинидың нақты орнын көрсетіп берді. Тейшебаини қамалы үлкен ауласы 4 га жерді алып жатқан алып құрылыс болған. Қабырғаларының қалыңдығы 3,5 м-ге, биіктігі 7 м-ге жеткен. Құрылыстары ассириялық үлгіде салынған. Оларды көтеруге ұзындығы 50 см-ден асатын қам кірпіштер қолданылған. Қамалдың төменгі қабаты толықтай сақталып, археологтар одан төбесін бөренемен жапқан әр түрлі көлемдегі 150-дей бөлме тапты. Екінші қабаттағы көптеген бөлмелер базальттан тұрғызылған. Қазба барысында Тейшебаини тұрғындарының егіншілікпен, бау-бақша өсірумен және мал шаруашылығымен айналысқандығын айғақтайтын сан алуан тұрмыстық заттар алынды. Қамалдың әр түрлі бөлігінен 8 шарап қоймасы анықталған. Оларда сыйымд. 800 – 1200 л 400 карас сақталған. Шарап, сыра, дәнді дақылдар сақтауға арналған құмыралар көптігі сонша, бір бөлмеден ғана археологтар сыйымдылығы 2 – 6 л 1036 құмыра тапқан. Ғалымдардың есептеуінше Тейшебаинида 4 – 5 мың га егістіктен алынған өнім сақталған. Бірнеше металл өңдейтін шеберхана орындарынан қола мен темірден жасалған еңбек құралдары, әшекей бұйымдар, металл қалыптар, құйма формалары шықты. Тұрғын үйлерден темір орақтар мен кетпендер, тас диірмендер, күректер, пышақтар көптеп кездескен. Қару-жарақтардың (семсер, қанжар, найза, жебе ұшы) кейбірінде Урарту патшаларының жазбалары бар. Тейшебаинидан урартулық шеберлердің өнімдерінен басқа Мысырда жасалынған Сохмет құдай мүсіні мен қасиетті қоңыздар бейнеленген заттар, ассириялық моншақтар, қола ыдыстар, т.б. бұйымдардың табылуы мемлекеттің мәдени-саяси байланыстарын көрсетеді. Тейшебаиниде сақ-скиф бұйымдары (ауыздық, жүген, моншақ, жебе ұштары, т.б.) да көптеп ұшырасады. Ғалымдар Тейшебаиниді сақ-скифтер шілде айының соңында немесе тамыздың алғашқы жартысында басып алған деп есептейді. Өйткені қала қабырғаларынан скиф жебе ұштары өте көп кездескен. Бұл шабуылдан соң қала өмір сүруін тоқтатты.