Тобыр

Тобыр – белгілі бір ортақ мүддемен уақытша топтасқан адамдар жиыны. Тобырдың әлеуметтік құрылымы қарапайым: көсемінен және өзгелерінен тұрады. Дегенмен, тобыр жекелеген тұлғалардың жай ғана жиынтығы да емес. Зерттеушілердің пікірінше Тобырға тән жалпы сипаттамалар:

1. әсершілдік тобырдың ішіндегі адам одан басқа адамға қарағанда әлдеқайда әсершіл. Олар көпшіліктің пікірін, сезімін, әрекетін неғұрлым тез қабылдап, ортақтасады;
2. анонимділік – жеке тұлға өзін көптің ішінде танылмайтындай сезінеді. Тобыр біртұтас топ ретінде әрекетке барып, оның жекелеген мүшелері өзін жеке тұлға деп санамайды;
3. тұтқиылдық тобыр құрамындағы адамдар болжамсыз мінез-құлыққа, эмоцияға бейім, олар көптің ішіндегі өз әрекеттері жайлы ойланып, сарапқа салмайды;
4. қамсыздық тобыр құрамындағы адам топпен біртұтас қимылдайтын танылмайтын көптің бірі болғандықтан өздерін әлеум. бақылаудан, жауапкершілік пен жазадан тыс сезінеді.

Тобырды қалыптасу жолына және мінез-құлқына байланысты бірнеше түрге бөлуге болады:

• кездейсоқ тобыр
• шартты тобыр
• экспрессивті тобыр
• әрекетшіл тобыр

Социол. зерттеулерде, көбінесе әрекетшіл тобырға көбірек көңіл бөлінеді. Әрекетшіл тобырдың маңызды белгілерінің бірі – эмоционалдық халдегі, ашу-ызамен күш көрсетуге бейімділік. Әдетте бұл топтың қаскүнемдік пиғылдарын бағыттайтын, өзгелерден бұлтақсыз бағынуды талап ететін көсемі болады. Бұл жиынның мақсатты орындалысымен тез тарқап кетеді. Көптеген социолог зерттеушілер тобырдың пайда болу механизмі мен оның ішіндегі адамның ақылға сыйымсыз мінездерін зерттеп, оның “жұқпалы аурудай” әсер етіп, жеке тұлғалардың өз ісін бақылауы мен баға беруі жоғалатынын айтқан. Француз ғалымы Г.Лебонның тобыр санасын билейтін “ұжымдық ұмтылыс” туралы пайымдаулары бойынша жеке тұлғалардың санасы өшіп, топ мүшелері тобырға ғана тән дертке ұшырап, тасқын судай нөпір күшке айналып, бейбастақ әрекеттерге барады. Америкалық психолог Р.Тернердің “пайда болатын құлықтар” жайлы теориясы бойынша тобырдың мінез-құлқы айрықша ерекшеліктері бар қайталанбайтын құбылыс.Осынау айырманы аңгару өрқашан оңай бола бермейді, оны бұлғақ мысалынан айкын көруге болады: кейбіреулер Бұлғақ экспрессивті, таза эмоциялық құбылыс, мөн-магынасыз ыза мен Бұліншіліқтің көрінісі десе, енді біреулер Бұлғақ — құрал, не саяси мәселе, не үрлық пен бұліншіліқтін қылмыстық ақтісі дейді. Дәстүрлі қазақ қоғамында тобыр ұғымын “көп” атауымен атап, көптің тобырлық сипаты сонымен қатар халықтық санасы бар екені ашылып, бұл мәселені жан-жақты пайымдайды. “Көп қорқытады, терең батырады”, “Көп түкірсе – көл”, т.б. мақал-мәтелдерде тобыр ұғымының мағынасы ашылады. Абайдың афоризмдерінде “Сократқа у ішкізген, Ионна Аркті отқа өртеген, Ғайсаны дарға асқан, пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген кім? Ол – көп, ендеше көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал” – деп, адамның нәпсісімен тікелей байланысты хайуандық сипатының тобырдың мінез-құлқынан көрініс табуын айтады. Есті ердің де өзгеден артықшылығы, ел басқаруда халықты тобырға, дүлей күшке айналдырмай, ақылмен жөнге салып, елдік, халықтық қасиетін ашу деп біледі. “Халық айтса – қалт айтпайды”, “Халықтың жасы құдайдан бір жас кіші”, “Көптің көзі көреген”, т.б. мақалдарда көп ұғымының тобырлық сипатымен қатар халықтық сипаты да бар екендігі және бұның халық ділімен, руханилық қасиетімен байланысты екендігі айқындалады. “Халық” сөзінің өзі Құдайдың жаратушылық құдіретін білдіретін көркем сипатының бірі. Сондықтан қазақ ұғымында Тобыр көптің нәпсілік табиғатын, ал “халық” рухани сипатын айқындайтын мағыналас болғанмен, нақтылы өзіндік мәнге ие ұғымдар.