Фалес
Милеттік Фалес (грек: Θαλῆς ὁ Μιλήσιος, ағылш. Thales, б.з.д. 624 ж. － б.з.д. 546 ж.[1]), Ежелгі грекияның әйгілі философы, ғалымы, әулиесі, Сократқа дейінгі натурфилософияның бастаушысы,[2][3] Кіші Азиядаы (Қазіргі Түркиядағы) Ионияның Милет қаласында милет ағымының бастаушысы болған. Грек жеті әулиесінің бірі деп құрметтелген. Ол батыс мәдениеті тарихындағы тұңғыш философ, “ғылым мен философияның атасы” деп есептеледі.[4][5] Фалестің әлемге мәшүр Анаксимандр, Анаксимен делінетін екі шәкірті болған. Олардың атағы да Грек даналығы тарихында айырықша аталады.
| Фалес (Thales) | |
| Θαλῆς | |
 Милетік Фалес | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Туған күні |
бзд. 624 ж. |
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні |
бзд.546 ж. |
| Ұлты |
Грек |
| Шығармашылығы | |
| Шығармалардың тілі |
Грек тілді |
| Мектеп/дәстүр |
Милет мектебі |
| Бағыты | |
| Негізгі пікірі |
Алғашы зат (архе) - су. Барлық затта жан бар. |
| Ықпалды жалғастырушылар |
Анаксимандр, Анаксимен, кейінгі грек және басқа философтар |
Ғұмырбаяны өңдеу
Фалес Милет қаласының барынша көркейіп-гүлденген заманында жасады. Ол ежелгі мысырды аралап, олардан математика үйренген.
Геродоттың жазуынша, Фалес б.з.д. 585 ж. күн тұтылатынын күні бұрын дәл болжаған.[6] Ол гректерге бір жылдың 365 күн болатынын түсіндірген ғалым. Жылдың 365 күн болатынын ежелгі Вавилондықтар 5000 жыл бұрын ойлап тапқан екен, олар жылды 360 күнге бөліп, қалған 5 күнді тойлаған. Жеті күндік апта да сол Бабилондықтардікі. Және шеңбердің 360 градусы да солардікі.
Фалес күн мен айдың мөлшері туралы да айтқан. Ол жұлдыздарға сүйеніп, теңіздегі кеменің жағалаудан қаншалық қашықтықта екенін дәл есептеген.
Фалес және Пирамиданың тік биіктігін көлеңкесі арқылы есептеу жолын ашқан.
Ол табиғаттың бойында бұлқынған жанды тірі күш бар деп сенген, "магниттің темірді тартуын сол жанның құдіреті" - деп түсіндірген. Мұны әдетте "Гилозоизм" - табиғатта жан бар - деп атайды.
"Фалес" теоремасы күні бүгінге дейін атақты.[7]
Фалес философиясы өңдеу
Фалес дүниені тәжірибе арқылы күзетіп, ақыл мен логикалық тұжырым арқылы түсіндірудің дәстүрін жасады. Ол барша нәрсе Төрт элементтен тұрады, олар ауа, от, су, топырақ. Бұл төртеуі бірігіп заттарды құрайды деп есептеді. Осы төртеуінің ішінде ол дүниенің архэсі (түп негізі) су деп есептеді.[8] Барша судан пайда болған. Барша сусыз өмір сүре алмайды. Су − тіршіліктің анасы. Барша ақыры суға қайтады. Бұл, ең алғашқы миф пен дінге ұқсамайтын ғылыми түсіндіру болатын. Дүние осы дүниелік мәлім нәрседен өзгеріп келген, дүниені дүние арқылы түсіндіруге болады, Фалестің ғылыми дәстүрі осыған саяды.
Фалес рационализм рухын дәріптеді, материаның жалпылық қағидасын табуды қуаттады, ақыл арқылы дүниені танудың жолын жасады, сондықтан оны батыс философия тарихындағы "тұңғыш ғалым-философ" деп атады. Ол көп құдайлықты жақтады, "дүние көп түрлі рухтардың бірлігі" - деп те айтты. Оның идеясы шәкірті Анаксимандрдың ілімдері арқылы, пифагоршылдар арқылы басқа барлық еуропалық философтарға әсер етті. Фалес туралы нақты жазба деректің көбін Аристотельдің кітабынан оқимыз.
Фалес нақылдары өңдеу
Скиф философы Анахарсис жеті дана сұхбатында Фалеспен даналық жарыстырған. "Жеті ғұламаның" Амасис патшаға берген мынадай "ақыл-кеңестері" бізге жеткен.
Бірінші сөз алған - Солон: "Менің пікірімше, егер өзі мен үкімет билігін халық билігіне айналдыра алса ғана, ол патшаның даңқы артады", - дейді. Екінші - Биант: "Ол сонда ғана заңға бағынудың үлгісін жасайды", - дейді. Одан кейін Фалес: "Патшаның бақыты сол, - егер оның жасы жетіп, өз өлімімен дүниеден өтсе", - дейді. Төртінші - Анахарсис: "Ол барлығынан ақылды", - дейді. Бесінші - Клеобул: "Ол қасындағылар сезіне ермейтін патша", - дейді. Алтыншы - Питтак: "Олай болғанда бағыныштылар өзінен қорықпайды, өзі үшін қорқады", - дейді. Жетінші - Хилон: "Патша ойы өлім туралы емес, мәңгілік туралы болуы керек", - дейді. Ең соңынан - Периандр сөз алып: "Бір нәрсе ескерткім келеді: Осы айтқандардың бәрін ақылымен қорытқан адам биліктен қол үзуі қажет", - дейді. Плутархтың айтуына қараганда, Фалеске берілген сұрақтардан мынандай жауаптар алыныпты. “Бәрінен де жасы үлкен кім?” дегенге: “Құдай, өйткені ол тумаған. “Бәрінен де не үлкен?” дегенге: “Кеңістік, өйткені ол бүкіл Дүниені қамтиды”. "Не нәрсе ең әсем?" дегенге: "Дүние, өйткені әсемдіктің бәрі соның құрамында". “Ең дана не?” дегенге: "Уақыт, ол бәрін тудырды, тағы да тудырады". “Барлыққа ортақ не?” дегенге: “Үміт. Қолында еш нәрсе жоқтарда да өмірге деген үміт болмай қалмайды”. "Ең оңай не?" дегенде: "Басқаларға ақыл айту, өйткені оны өзі орындамасаң да болады", "Не нәрсе күшті" десе: "Сөзсіздік, ол бәрін жеңеді" дейді, т.с.с.
Сонымен Фалеспен бірге грек ой-өрісі бірте-бірте аңыз-қиялдан айырылып, ғылым жолына қарай бетбұрыстың есігін ашты.
Фалес туралы қосымша әңгімелер өңдеу
Бірде, жазда Фалес саудагер ретінде Египетке барыпты. Оның қабілетін сынап көргісі келген Египет ғұламалары одан пирамида биіктігін өлшеп беруін сұрапты. Фалес: "егер ертең Мысыр Перғауыны өзі келер болса, өлшеп берейін" депті. Перғауын мұны естіп, ертесі пирамиданың қасына келіпті. Жұрт жиналған соң, Фалес алдымен пирамиданың ең ұзын көлеңкесін өлшепті. Сосын, сонда тұрған бір адамның бойының биіктігі мен оның да көлеңкесінің ұзындығын өлшепті. Сосын ол адам бойының биіктігі мен көлеңкесінің ұзындығының салыстырмасын және белгілі болған пирамида көлеңкесінің ұзындық шамасын пайдаланып пирамида биіктігін оп-оңай есептеп беріпті. Бұған таң ғалған Мысыр ғалымдары оған Оракл (ғұлама) атағын беріпті. Кейін пифагордың пифагор теориясын тапқырлауына да Фалестің осы әдісі көмектескені анық.
Бірде, Фалес қас қарайған кезде жұлдыздарға қарап ойланып келе жатып аяғының астындағы көлшікке шалынып құлап қалыпты. Мұны көрген су алуға кетіп бара жатқан бір әйел мазақтай күліп "Фалес-ау, аспанға қараудан бұрын алдымен аяғыңыздың астына қарап алсаңыз етті!" депті, кекетіп. Сонда фалес: "Аспанды дұрыс көрмесең аяғыңның астын да дұрыс көріп жарытпайсың, менің құлап қалуым аяғымның астын дұрыс көре алмаудан емес, аспанды дұрыс көре алмаудан" деген екен. Сөз мағынасы, "тек ғарыштық ақиқаттарды дұрыс түсінсең ғана тұрмыс-тіршілікте адаспай дұрыс жүре аласың" болса керек. Ол және сол жерде жұртқа қарап "ертең жаңбыр жауады екен" депті. Расында ертесі жаңбыр жауыпты. Сонымен жұрт арасында "Фалес жер-әлемдегінің бәрін біледі, бірақ аяғының астын білмейді" деген қалжың сөз тарапты. Кейін ағылшын ақыны Оскар Уайльд Фалестен шабыт алып:
|
Бәріміз де көлшіктің ішіндеміз, тек біреулер тігіледі аспанға | 
|
деп өлең қалдырыпты.
Бірде Фалесті біреулер "философияның тұрмысты жақсартуға еш пайдасы жоқ екен, мысалы мына сен өте кедейсің" деп мазақтапты. Фалес келесі жылы мол өнім болатынын табиғатты зерттеу арқылы біліп, ауылдағы зәйтүн майын өңдейтін аспаптарды түгел сатып алыпты. Келесі жылы расында мол өнім болыпты, Фалес олардың зәйтүнін түгел өңдеп беріп мол ақша тауыпты. Сонымен ол жұртқа: "Философия тұрмысты жақсартуға пайдасы тиеді, тек философ тұрмысты жақсартуға тым әуестеніп кетпейді" деген екен.
Фалес және "Мен біріншісі хайуан болмай адам болғаныма, екіншісі әйел болмай еркек болғаныма, үшіншісі басқа халық болмай Грек болғаныма қуанамын" - деген екен.
Фалес жасы келсе де үйленбей жүрген соң шешесі оған үйленсеңші десе, ол "әлі уақыты келген жоқ" дейді екен. Кейін үйленбей егде тартып кеткенде үйленсеңші десе "уақыты өтіп кетті ғой" дейді екен.
Фалестен "дұрыс, дана өмір қандай өмір?" деп сұрағанда, ол "басқаларды жалықтырмайтын, ренжітпейтін өмір" деп жауап беріпті.
Фалестен "тапқырлықтың, жаңалық ашудың қандай пайдасы бар?" деп сұрағанда, ол "Сен оны басқаларға айтқан кезіңде сенің тапқырлығың емес, менің тапқырлығым ретінде айтасың, тапқырлықтың мен үшін ең үлкен сыйы осы" депті.
Фалестен "өмірде сізді айырықша таңырқатқан тегі не іс?" деп сұрағанда, "тирандардың ұзақ жасауы" деген екен.
Фалес Египетке барып египеттіктерден геометрия үйренгені белгілі. Бірақ египпеттіктердің геометриясы тек жер бөлу үшін ғана зерттелген екен. Олар жерді жоспарлау, өлшеу, бөлу, сызық сызу амалдарын жеттік білген. Өйткені жыл сайын Ніл өзені тасып, олардың жер белгілерін өшіріп кететіндіктен, олар жаңадан жер өлшеу жасай бастайды, немесе пирамида салу үшін жер өлшей бастайды. Египеттіктер өз тәжірибелерінде шеңберді бөлудің түрлі амалдарын қанық білген, үшбұрыштың екі қабырғасы тең болса, олардың қарсы жағындағы бұрыштар да тең болатынын білген, бірақ соларды теория ретінде қорытпаған, ғылыми түрде дәлелдеп, оны кең қолдануға, жаңа теория ашуға тырыспаған. Фалес египеттіктердің бұл кемшілігін түсініп, ол үйренгенін теорияға айналдырып, мысалы Фалес теориясы секілділерді тапқырлады. Демек, Фалес тек тәжірибеге ғана мән беруден тәірибені қортатын зердеге мән беруге бұрылыс жасаған ойшыл есептеледі.
Тағы да қараңыз өңдеу
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Diogenes Laërtius Lives of Eminent Philosophers.
- ↑ Аристотель, Metaphysics Alpha, 983b18.
- ↑ DGRBM, Thales, 1870 https://archive.org/stream/dictionaryofgree03smituoft#page/1016, 1016pp
- ↑ Michael Fowler, Early Greek Science: Thales to Plato, University of Virginia [Retrieved 2016-06-16]
- ↑ Frank N. Magill, The Ancient World: Dictionary of World Biography, Volume 1, Routledge, 2003 isbn 1135457395
- ↑ Herodotus, 1.74.2, and A. D. Godley's footnote 1; Pliny, 2.9 (12) and Bostock's footnote 2.
- ↑ Boyer, 1991, "Ionia and the Pythagoreans" p. 43
- ↑ Aristotle Book I 983b // Aristotle, Metaphysics — Perseus Project.