Филипп Иоганн фон Страленберг

Филипп Иоганн (Юхан) Табберт фон Страленберг (швед. Philipp Iohan von Stralenberg; 1676 (1677), Штральзунд – 2 қыркүйек 1747, Хальмстад) – швед королі Карл XII әскерінің құрамында Солтүстік соғысқа қатысқан офицер, шығыстанушы ғалым. 1709 жылы Полтава түбіндегі шайқастан кейін орыс тұтқынына түсіп, Сібірге (Тобольск қаласына) жер аударылды. Сібірде өткізген 13 жыл барысында бай этнографиялық және картографиялық ақпарат жинап, оны «Ресей және Ұлы Тартария» картасын және «Еуропа мен Азияның солтүстік және шығыс бөліктерінің тарихи-географиялық сипаттамасы» кітабын жариялау кезінде пайдаланған. Страленбергтің аталған екі еңбегі Стокгольм қаласында 1730 жылы жарық көрді.

Филипп Иоганн (Юхан) Табберт фон Страленберг
Philipp Iohan von Stralenberg
Туған күні	1676 немесе 1677
Туған жері	Штральзунд (Алдыңғы Померания)
Қайтыс болған күні	2 қыркүйек 1747 (1747-09-02)
Қайтыс болған жері	Хальмстад, Швеция корольдігі
Мемлекет	Швеция корольдігі
Қызмет еткен жылдары	1694-1746
Шайқасы	Солтүстік соғыс

Өмірбаяны

Ф.И. фон Страленбергтің «Ресей және Ұлы Тартария картасы» (1730)

Страленберг 1676 немесе 1677 жылы Балтық теңізінің жағасында орналасқан Штральзунд қаласында (Померания провинциясы) дүниеге келген. Қала 1648 жылғы бейбіт келісімге сәйкес Ганзалық одақтың құрамынан Швецияға өтті. Әскери мансапты таңдаған Страленберг 1694 жылы швед әскерінің қатарына түсті. Штральзунд және Висмардағы нығайтылған бекіністерді тұрғызу жұмыстарына қатысқан. 1709 жылдың 27 маусымында Полтава түбіндегі шайқасында тұтқынға түсіп, Мәскеуге, ал 1711 жылдың басында Хлынов, кейін Тобольск қаласына жер аударылды. Тобольск қаласында Сібірдің 3 үш картасын жасаған. Алайда әр түрлі себептерге байланысты үшеуінен де айырылды. Бірінші картасы қалада орын алған өрт (1715) кезінде жоғалған. Кейін бұл карта патша І Петрдің қолына түсіп, оның материалдары бойынша Камчатканың географиялық сызбасы дайындалды (1722 жылы Нюрнберг қаласында жарық көрген). Екінші картаның тағдыры туралы нақты деректер жоқ. Үшінші картаны 1717 жылы князь М.П.Гагарин тартып алып, Страленбергке картографилық жұмыстармен айналысуға тыйым салды. Алайда, Страленбергтің картоглафиялық белседілігі арта түсті. Ол 1721 жылдың 1 наурызында Д.Г.Мессершмидт бастаған шығысқа жөнелтілген отрядтың құрамына қосылды. 1721 жылдың 1 наурызы мен 1722 жылдың 28 мамыры аралығында өткен экспедицияның барысында Тобольск қаласынан Красноярск пен Шұлым өзенінің бойына дейін жеткен.

Ништадт бейбіт келісіміне қол қойылған соң Швецияға оралуға рұқсат алды. 1722 жылдың 22 мамырында Красноярск қаласынан Мәскеуге бет алған Страленберг Швецияға 1723 жылы жетті. Ресейде жиналған ақпаратты реттеп, оны жариялау мақсатымен қаржылай көмек іздей бастайды. Ол үшін 1723 жылдың 2 қарашасында жарнама берген. Қаржы іздестіру кезінде көптеген қиындыққа тап болған Страленберг өзін Еуропаға танытқан еңбектерін тек 1730 жылы жариялаған. 1740 жылы Карлсгам бекінісінің коменданты болып тағайындалды.

Ғылыми қызметі

Ф.И.фон Страленбергтің картасындағы Қазақ Ордасы (Cosaci Horda)

«Еуропа мен Азияның шығыс және солтүстік бөліктерінің тарихи-географиялық сипаттамасы» еңбегінің бас беті

Страленбергтің еңбектері ХVІІІ ғасырдың басында Батыс Сібірде орын алған оқиғаларды сипаттайтын құнды тарихи дерек болып табылады. Сонымен қатар ол Орал мен Сібірді мекендейтін тұрғылықты халықтардың тілдерін зерттеуге үлкен үлес қосқан. Тұңғыш болып әлемдік ғылыми әдебиетте Еуропа мен Азияның арасындағы нақты шекараны өткізуді негіздеген. Страленберг башқұрт халқының угор тайпаларынан шығуы туралы болжам жасаған тұңғыш ғалым.

Жарық көрген еңбектері

• неміс тіліндегі «Ұлы Тартария мен Сібір патшалығы туралы алдын ала хабарламалар» (1726 жыл)
• неміс тіліндегі «Еуропа мен Азияның шығыс және солтүстік бөліктерінің тарихи-географиялық сипаттамасы» (1730 жыл)
• Ұлы Петр Ресей империясының тарихы мен географиясы туралы капитан Филипп Иоганн Страленбергтің жазбалары (КСРО ҒА КСРО Тарих институты, 1985-1986)

Страленбергтің еңбектері 1736 және 1738 жылдары ағылшын, 1757 жылы француз, 1780 жылы испан, ал 1797 жылы орыс тілдеріне аударылды.

Көркем әдебиеттегі бейнесі

Филипп Иоганн фон Страленберг А.В.Ивановтың «Тобыл» (2017) атты романындағы басты кейіпкелердің бірі.

Пайдаланылған әдебиет

• Андреев А. И. Очерки по источниковедению Сибири. Вып. второй : XVIII век (первая половина). — М.-Л.: Наука, 1965. — С. 32—44. — 1300 экз.
• Новлянская М. Г. Филипп Иоганн Страленберг : Его работы по исслелованию Сибири / Отв. ред. М. И. Белов. — М.; Л.: Наука, 1966. — 96 с. — (Научно-биографическая серия). — 7000 экз.
• Зиннер Э. П. Сибирь в известиях западноевропейских путешественников и учёных XVIII века. — Иркутск: Восточно-сибирское книжное издательство, 1968. — С. 121—139. — 10 000 экз.
• Савельева Е. А. Русские переводы книги Ф.-И. Страленберга в первой половине XVIII в. // Записки капитана Филиппа Иоганна Страленберга об истории и географии Российской империи Петра Великого : Северная и Восточная часть Европы и Азии. — М.-Л.: Ин-т истории СССР АН СССР, 1985—1986. — С. 221—240. — 400 экз.
• Грищев В. А. Карта Сибири Филиппа Иоганна фон Страленберга // Краеведческие записки / Иркут. обл. краев. музей — Иркутск: Изд-во Института географии им. В. Б. Сочавы СО РАН, 2007.
• Первый исследователь Сибири Д. Г. Мессершмидт. Письма и документы 1716—1721. Сост. Е. Ю. Басаргина, С. И. Зенкевич и др. Под общ. ред. Е. Ю. Басаргиной. — СПб.: Нестор-История, 2019. — 312 с. — 300 экз. ISBN 978-5-4469-1568-2.