Чувандар
Чувандар (өзд. атауы - этэл), шелаги — Қиыр Шығыстағы аз санды ұлт. Ресейдің Чукотка аймағында тұрады, Анадырь өзені алабында тіршілік етеді. Жалпы саны 1,7 мың адам (2004).
| Чувандар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
1 700 адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
1 002 (2010) |
 Украина |
226 (2002) |
| Тілдері | |
|
чукот тілі, орыс тілі | |
| Діні | |
Тілі өңдеу
Антропологиялық жағынан моңғолдық нәсілге жатады. Палеоазияттық юкагир-чуван тілінде сөйлейді. Шуван тілі – палеоазияттық тілдер отбасының оқшауланған тілі (юкагир-шуван тілдері), жалғамалы (агглютинативті) тілдерге жатады.
Діні өңдеу
Чувандардың діні – православие. Дәстүрлі діни сенімдері сақталған.
Тарихы өңдеу
Чувандардың этникалық тарихы өте күрделі мәселелердің бірі. Көпшілік ғалымдар чувандар чукчалармен туыстас деп есептейді. Чувандар — Қиыр Шығыстың, Сібірдің шағын байырғы халқы. Орыс деректерінде олар туралы бірінші рет 17 ғасырда айтылады, онда чувандар юкагир халықтарының бірі ретінде айтылады. Олар казактармен бірге коряктар мен чукчаларға қарсы 17 ғасырдың аяғы мен 18 ғасырдың басы аралығындағы әскери жорықтарға қатысып, бұл орыстармен жақындасуға ықпал етті. 18 ғасырдың аяғында чукчалармен қақтығыстар айтарлықтай азайды, бұл халықтың Анадырға қайта оралуына мүмкіндік берді. Олар 19 ғасырдың аяғында Анадыр өңірінде орналасып, 19 ғасырдың басында чувандар екі этнографиялық топқа бөлінді:
- көшпелі, мәдени жағынан чукчаларға, коряктарға жақын;
- отырықшы, оларды Анадырлықтар, Марковтықтар деп те атайды.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында отырықшы чувандар-марковтар камчадалдар деп атала бастады, тек көшпелілер ғана чувандар деп аталды. 1989 жылға дейін халық санағында ұлты ескерілмеді, өкілдері чукча, орыс болып жазылды. Отырықшы және көшпелі чувандардың қазіргі топтары көрші халықтармен және өз араларымен араласып кеткенімен, өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтап қалды.
Кәсібі өңдеу
Дәстүрлі кәсібі - балықшылық, балық аулау, бұғы өсіру және терісі бағалы аңдарды аулау болды. Олар жабайы бұғыларды аулады, орыстар келгенге дейін олар делдалдық, чукчалармен, Охотск жағалауының тұрғындарымен айырбаспен айналысты. Олар қақпан мен мылтық көмегімен терісі бағалы аңдарды: тиін, қоян, арктикалық түлкі, қасқырды аулады. Отырықшы чувандардың негізгі көлік құралы қайықтардан басқа иттер сүйреткен жеңіл қайың шаналары болды. Бір шанада әдетте 8-ден 12-ге дейін ит болды. 1930 жылдардың басында Марково ауылында 300-ге дейін ит болған, оның 260-ы шана иттер болатын. 1980 жылы ауылда ит шаруашылығы толығымен жойылды. Бүгінде чувандар эвендермен және чукчалармен солтүстік бұғы шаруашылығында жұмыс істейді, дәстүрлі қолөнермен айналысады, балық аулайды және өңдейді. Көпшілігі мал өсіріп, бау-бақшамен айналысады.[1]
Көшпелілер баспанасы ярангалар және чум болды. Отырықшы халық юкагирлермен және орыстармен ортақ ауылдарда, төбесі жоқ, төбесі тегіс ағаш үйлерде тұрды.
Мәдениеті өңдеу
Халықтың қазіргі ұрпақтары ертегілерді, жырларды, ескі орыс эпостарын сақтап қалды.Ауыз әдебиеті сақталған. Қазіргі таңда Чувандар ассимиляцияға ұшырап, ұлттық болмысын жоғалта бастаған[2].
Чувандардың тағамының негізін бұғы еті мен балық құрады. Орманда әртүрлі шөптер мен жидектер жинады. Шұңқырларда балық ашытып, тұздалған, юкола жасады. Қызыл балықты көп мөлшерде кептіріп, өздеріне және иттерге азық үшін жинады. Мереке күндері пирог пен нан пісірді. Сусындардан олар браганы (бурдук) пайдаланып, көп мөлшерде шай ішті. Көшпелілер негізінен бұғы етін пайдаланды.
Қазақстандағы чувандар өңдеу
Қазақстанның чуван диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 22 (1989 ж.),
- 375 (1999 ж.),
- 25 (2009 ж.) адам.[3]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Наталия Котоман. Чуванцы — малочисленный народ Дальнего Востока https://travelask.ru/articles/chuvantsy-malochislennyy-narod-dalnego-vostoka
- ↑ Қазақстан ұлттық энциклопедия. 9 том. Алматы, 2007.
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 438-бет ISBN 978-601-7472-88-7