Шағыл мысығы

Шағыл мысығы
	;
Амандық күйі
	; Жойылу қаупіндегілер (IUCN)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Хордалылар;
Табы:	Сүтқоректілер;
Сабы:	Жыртқыштар;
Тұқымдасы:	Felidae;
Тегі:	Felis;
Түрі:	F. margarita;
Екі-есімді атауы
	Felis margarita; Loche, 1858
	; Ареал

Шағыл мысығы (лат. Felis margarita) — мысықтәрізділерге жататын түр; мысық туысына жататын ең кішкентай түрі дене ұзындығы 43-57 см, құйрығы 28-35 см, үшбұрышты құлағы төмен орналасқан; табандарын қалың түк басқан.^[2]

Шағыл мысығы негізінен Арабия, Синай түбегінде, Сахараның солтүстік мен Пәкістанның құмды жерлерінде кездеседі. Ал Қазақстанда Маңғыстау түбегінің бұйратты құмдары мен шағылдарында және Қызылқұмды мекендейді. Дене тұрқы 40 — 52 см, салм. 1,3 — 3,4 кг. Арқасы мен бүйірі құм түстес сарғыш, денесінде айқын емес қара жолақтары болады. Құйрығының ұшы қара қоңыр. Құлағы үшбұрышты, самай сақалы жақсы көрініп тұрады. Табандарындағы тарақ тәрізді қалың қылшықтары олардың құмда еркін жүруіне мүмкіндік береді. Қоныс тепкен жерлерінде ін қазады, кейде түлкі, қарсақтың ескі індерін де пайдалана береді. Ұсақ кеміргіштермен (қосаяқтар, құмтышқандар), кейде бауырымен жорғалаушылармен, ұсақ құстармен және жәндіктермен қоректенеді. Қорегін аулауға түнде шығады. Шағыл мысығытар ақпан-наурыз айларында шағылысып, аналығы сәуір-мамырда 2-5 (көбінесе 3) жас мысық туады. Құмды, шөлді аймақтарда тіршілік ететін болғандықтан аз зерттелген. Шағыл мысығының саны қай жерде де аз, Қазақстанда 1952-55 жылы оның 6 дарабасы ұсталғаны туралы деректен басқа мәлімет жоқ. Республикада Үстірт және Ақтау-Бозащы қорықшаларында қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.^[3]

Статус

III-шы санат. Қазақстан фаунасында сирек кездесетін түр.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы.

Қазірде кезде бұл мысықтың үлкен таралған аймағының шегінде 4 түршесі анықталған, Қазақстан территориясында тек бір ғана түршесі – түркістан шағыл мысығы кездеседі.

Таралуы

Аравия мен Синай түбектерінде, Сахараның солтүстігінде, Пәкістанда, Орта Азия мен Қазақстанда мекендейді. Біздің республикада шағыл мысығы Маңғыстау түбегінде және Үстіртте таралған. Оны Сеңгіркөл мекенінде, шамамен Форт-Шевченко (Ақтау қ.) қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 300 км жерде, Матайқұмда, Үшқұдық, Ащыбұлақ және Соратай мекендерінде, сол сияқты Асмантай сорынан аулаған. Бұл мысық Қарынжарық құмы мен Сам құмдарында да мекендеуі мүмкін. Қызылқұмда солтүстікте Сырдария өзеніне дейін кездеседі.

Мекендейтін жерлері

Қазақстанда шағыл мысығының таралу аймағы оңтүстік типті құмды шөлдерді алып жатыр. Жоталы әрі адырлы, негізінен бекінген, әртүрлі типті құмдарда мекендеуші; барлық учаскелердің осындай биотоптарында кездеседі. Оны үстірттің тік жарларынан, сазды, әктасты әрі құмды, тілімделген терең шатқалдардан да бақылаған.

Саны

XX-шы ғасырдың 30-шы жылдарында бұл мысық Қызылқұмның солтүстігінде кәдімгідей болды, ол жерлерден Қызылорда облысының дайындау мекемесіне жылма-жыл 100-ге дейін терісі тапсырылған. 1952-1955 жылдары солтүстік типті құмды шөлден (Жаңадария өзенінен оңтүстікке қарай) бір және оңтүстік типті құмдардан 6 шағыл мысығы есепке алынған. Қазір Қазақстанның құмды шөлдерінде шағыл мысығы өте сирек.

Негізгі шектеуші факторлар

Қатал әрі қары қалың қыстар; қоректің жетіспеуі, қардың қалың болуы және тайғақтан кеміргіштерді аулау қиынға соққанда бұл мысықтар жаппай өлім-жітімге ұшырайды. Осындай жаппай қырылу Қызылқұмда 1953-54 және 1968-69 жылдары байқалған.

Биологиялық ерекшеліктері

Отырықшы және түнде белсенді тіршілік етеді. Майда ке кеміргіштермен (құмтышқандары, қосаяқтар, тараққұйрық) қоректенеді, сирек рептилияларды, құстар мен буынаяқтыларды жейді. Құм адырларының етектерінен өздері қазған індерде, кейде түлкі, қарсақ және жайраның ескіндерінде қоныстанады. Мауығуы – ақпан-наурызда. Буаздық мерзімі 60 күн. 2-5, жиі 3 мырсын туады.

Қолда өсіру

Деректер жоқ.

Қабылданған қорғау шаралары

Үстірт қорығында және Ақтау-Бозашы (Маңғыстау түбегі) қорықшасында қорғалады.

Қорғауды керек ететін шаралар

Қызылқұм қорығын ұйымдастыру және Солтүстік Қызылқұмның біраз территориясын қорықша ретінде жариялау.

Зерттеу үшін ұсыныстар

Шағыл мысығы құмды жерлерде тіршілік етуге жақсы бейімделген жануар, сондықтан оны болашаққа сақтау керек. Осыған орай бұл мысықтың Солтүстік Қызылқұмдағы популяциясының қазіргі жағдайын анықтау қажет. ^[4] ^[5] ^[6]

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

↑ Mallon, D.P., Sliwa, A. & Strauss, M. (2008). Felis margarita. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 18 қаңтар 2009.
↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том 18 бөлім
↑ Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев.
↑ Красная книга Казахстана, т. 1, 3 изд., ауылы , 1996.
↑ Слудский, 1982; 2. Гептнер, Слудский, 1972.

[1] Mallon, D.P., Sliwa, A. & Strauss, M. (2008). Felis margarita. In: IUCN 2008. IUCN Red List of Threatened Species. Downloaded on 18 қаңтар 2009.

[name-2] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3

[3] «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том 18 бөлім

[4] Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев.

[5] Красная книга Казахстана, т. 1, 3 изд., ауылы , 1996.

[6] Слудский, 1982; 2. Гептнер, Слудский, 1972.

[2]

[1]

[3]

[4]

[5]

[6]