Ым тілі

Ым тілі – адам ойын дыбысты тілдегідей акустикалық жолмен емес, кинетикалық негізде (ымдап, мимикамен) жеткізетін коммуникативтік жүйе. Глоттогенез барысында (сөйлеу тілінің пайда болуы) ең алдымен ым тілі қалыптасып, дамып жетілген деген пікір кең тараған. Ым тілі – саңыраулардың (керең, мылқаулардың) басты, бірден-бір қатынас құралы. Оңтүстік пен Солтүстік Америкада, Африка мен Австралияда, Үндістан мен Океанияда, тағы басқа елдерде ым тілі еститіндер арасында да қалыптасқан. Солтүстік Америка даласындағы жергілікті көршілес үндіс тайпалары арасында ортақ этносаралық қарым-қатынас құралы ретінде бірыңғай ым тілі кең тараған. Зерттеушілердің айтуынша осы өңірлерде 19 ғ-дың соңында жүз мыңдай адам ым тілімен сөйлескен. Бірақ олардың ым тілінің лексика құрамы, грамматика құрылымы жете зерттелмеген. Жетілген ым тіліне саңыраулар тілі жатады. Саңыраулардың ым тілі коммуникативтік мүмкіндігі жағынан дыбысты тілге жақындау. Алайда әлеуметтік-лингвистика статусының төмендігінен ым тілінің лексикасы дамыған әдеби тіл лексикасынан анағұрлым кедей. Ым тілінің құрылымы дыбысты тілге байланысты емес, туыстық байланысы дыбысты тілдер туыстығымен сәйкес келмейді. Мысалы, ағылшын тілді АҚШ саңырауларының ым тілі Англия саңырауларының ым тіліне ұқсас емес, керісінше, Канада мен Франция саңырауларының ым тіліне жақын. Дыбысты тіл мен ым тілінің басты айырмашылығы ойдың айтылып, жеткізілу тәсілінде. Ым тілінің ең шағын билатералды өлшем бірлігі херемнен (грек. hejr, hejros – қол) құралады. Херем үш топты біріктіреді (ымның орнын, қол, қимыл ерекшелігі). Херем санын дыбысты тілдегі фонема санымен салыстыруға болады. Кеңістіктің үш өлшемдігін ым тілі грамматикалық мақсатта да пайдаланады. Егер дыбысты тілде сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасы кем уақыт өлшемімен ажыратылса, ым тілінде грамматика және лексика семантика ажырамай, бір сәтте беріледі. Ым тілінде қолмен әр түрлі қимыл жасап, ымдауға қосымша бет-пішінмен, көзқараспен, бас және басқа дене мүшелері қозғалысымен белгі беруде елеулі қызмет атқарады. Ым тілін дыбысты тілдің ымдап жеткізетін манифестациясы деп те атайды. Жоғары дамыған елдердегі саңыраулар ана тілінің ым тілімен қоса ресми тілдің ым тілін де меңгерген. 20 ғ-дың 50-жылдары У.К. Стокоу бастап берген ым тілінің лингвистик. зерттеу жұмысы соңғы 40 жылдан бері кең көлемде жүргізіліп келеді.

Сілтемелер

Гейльман И.Ф., Специфические средства общения глухих. Дактилология и мимика, ч. 1 – 4, Л., 1975 – 79; Беликов В.И., Жестовые системы коммуникации. Семиотика и информатика, М., 1983; Қазақ тілі. Энциклопедия, А., 1998.