Қан споровиктер отряды

Қан споровиктері отряды(лат. Haemospororida)- даму сатылары і кезеңде жүреді.

Қан споровиктері

Тіршілік циклі

Қан споровиктері өздерінің дамуының белгілі бір сатысын адамның не әртүрлі омыртқалардың эритроциттерінде өткізеді. Олардың даму циклі қожайын алмастыру арқалы жүреді. Жыныссыз көбею адам денесінде, жыныстық көбеюі омыртқасыз жануарларда (насекомдарда) жүреді. Бұлар спора түзбей бір қожайынна екіншісіне тікелей беріліп отырады. Адам паразиті болып безгек плазмодиясы саналады- ол безгек ауруын тудырады. Адамдарда безгек плазмодийдің 4 түрі паразиттік тіршілік етеді: Plasmodium vivax, Pl.maarie, Pl.falciparium, Pl.ovale. Соңғы түрдің өкілдері бізде кездеспейді. Олардың бәрінің даму циклі және құрылыстары ұқсас аралық қожайыны адамдар, түптілік қожайыны безгек масасы болып табылады. Тіршілік циклі үш кезеңге бөлінеді, оның екеуі адам денесінде, үшіншісі маса денесінде өтеді.

Преэритроцитаралық шизогония

Плазмодий адам денесінде зақымданған маса сілекейінде болатын спорозоиттар күйінде енеді, яғни бұлардың инвазиялық сатысы болып спорозоидтар болып саналады. Спорозоиттар қан арқылы бүкіл денеге, бауыр жасушаларына келіп жетеді. Бұл жерде олар өсіп, үлкейіп шизонтқа айналады. Содан кейін шизонт шизогония жолымен (көпшілікті бөліну) бөлініп, көптеген (1000-5000) ұсақ бір ядролы мерозоидтар пайда етеді. Бұл процесс преэритроциталық немесе ұлпалық шизогония деп аталынады. Бауыр жасушалары бұзылғанда мерозоиттар шығып қанға өтіп эритроциттерге енеді.

Эндоэритроцитаралық шизогония

Эритроциттерге енген мерозоидтар гемоглобинмен қоректеніп өсіп шизонтқа айналады. Өздерінің дамуында мерозоиттар бірнеше сатыдан өтеді: алғаш олардың көлемі өте кішкентай, эритроцит көлемінің 1/3-1/6 бөлігін алып, цитоплазмасы сақина тәрізді болады- бұл сақиналы шизонт сатысы; әрі қарай сақиналы шизонт ұлғайып, жалғанаяқтар пайда етіп, қозғалып, амебатәрізді шизонтқа айналады. Шизонт бірте-бірте өсіп эритроцит көлемін түгел толтырады, гемоглобинді толық жояды және шизогония жолымен бөлінеді. Әртүрлі түрлерде түрліше мөлшерде мерозоидтар түзіледі. Pl.vivax-22, Pl.malarie-6-12, Pl.falciparum 12-18. Бұл кезде эритроциттер қабықшасы жыртылып мерозоидтар қанға өтеді де зақымданбаған жаңа эритроциттерге өте бастап жаңа цикл басталады. Мерозоидтармен бірге қанға олардың улы өнімдері де өтеді. Осының нәтижесінде ағзада қалтырау ұстамасы басталады. Эндоэритроцитаралық кезеңі Pl.vivax, Pl.falciparum, Pl.ovale-де 48 сағатқа, Pl.malarie-72 сағатқа созылады. Шизогонийдің қайталануы нәтижесінде адам ағзасынағы паразиттер саны тез көбейеді. Бірнеше дүркін жыныссыз көбеюден кейін жыныстық жолмен көбеюмен көбеюге дайындық басталады. Кейбір мерозиттар эритроциттерге енбей жетілмеген жыныстық формаларға гаметоциттерге айналады. Олардың кейбіреулері аналық жыныс формаларын- макрогаметоциттерді, енді біреулері аталық жыныс формаларын- микрогаметоциттерді пайда етеді.

Жыныстық көбеюі және спорогония

Маса ағзасына гамоциттер ауру адамның қанымен бірге енеді. Маса асқазанында олар жетілген жыныстық формаға немесе гаметаларға айналады. Микрогаметоциттер бөлініп 5-6 талшық тәрізді микрогаметаларға, ал макрогаметоциттердің көлемі үлкейіп 1 макрогаметаға айналады. Ұрықтанған зигота қозғалғыш оокинетаға айналып асқазан қабырғасын тесіп өтіп оның сыртқы қабатына бекінеді. Ол қабықшамен қапталып ооцистаға айналады да тез өсе бастайды. Содан кейін спорогония процессі байқалады, яғни ядромен цитоплазма бөлініп ооциста ішінде көптеген (1000) спорозоидтар түзіледі. Ооциста қабықшасы жыртылып спорозоидтар масаның дене қуысына, гемолимфаға, сілекей безіне өтеді.

Аурудың алдын алу шаралары

Безгек резервуары болып саналатын ауру адамдарды немесе паразит тасымалдаушыларды дер кезінде тауып емдеу; ауру паразиттерін тасымалдаушы безгек масасын жою болып табылады.

Дереккөздер

• “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
• "Медициналық биология және генетика"/Бас редактор С.А.Әбилаева, Е.О.Қуандықова- Алматы-Шымкент, 2004