Қарадөң батыр және оның ұрпақтары

"Қарадөң батыр және оның ұрпақтары" - Мұрын жырау жырлаған "Қырымның қырық батыры" эпосының топтамасына енетін батырлық жырлар.

Бұл жырларды алғаш рет 1942 жылы Мұрын жырау Сеңгірбайұлының айтуынан ақын М.Хакімжанова жазып алған. Жырларда Ноғайлы дәуірінен басталған қазақ халқының қоғамдық, тарихи-әлеуметтік жай-күйі айқын көрініс береді және Қарадөң батыр мен оның қаһарман ұрпақтарының ерлік күрестері суреттеледі. "Қарадөң батыр және оның ұрпақтары" батырлық эпосы топтамасына енетін жырлар:

  • "Қарадөң". Көлемі 1000 жолдан тұрады. Жырда Қарадөң батырдың Қараменде, Харазым деген қалмақ хандарымен соғысып жеңген ерліктері баяндалады;
  • "Жұбаныш". 1290 жолдан тұратын жырда Қарадөң батырдың әбден қартайған шағында аңсап көрген баласы Жұбаныш батырдыц өз елін шапқан қалмақ ханы Қылышханнан өш алып, Мұнартау деген жердегі қалмақтарды жеңуі, туған жерін жаудан азат етуі сөз болады;
  • "Сүйініш". 1560 жолдық жырдың бас кейіпкері - Жұбаныштан туған бала батыр Сүйініштің қалмақ хандарына қарсы соғыстағы ерлік істері әңгімеленеді;
  • "Ер Бегіс". Келемі 848 жолдан тұратын жыр Сүйініш батырдың қырық жасқа келгенде туған баласы Ер Бегітің қалмақтарға қарсы жорықтарда көрсеткен батырлық істерін баяндауға арналған.
  • "Көгіс-Тегіс". 704 жол құраған жырда кеш үйленген Бегіс батырдың баласы Көгістің және Бегістің соғыста қаза тапқан досының баласы Тегістің қалмақтармен соғысып, жеңіспен оралуы, достыққа адалдығы айтылады.
  • "Тама". Көлемі 680 жол- дан тұратын жыр Көгіс батырдың баласы Таманың қалмақтарды ойсырата жеңіп, көп олжамен оралуы жайлы сыр шертеді.
  • "Тана" жыры.
  • "Нәрік" жыры.
  • "Шора" жыры.

"Қарадөң батыр және оның ұрпақтары" цикліне енетін жырлардың барлық нұсқалары толық, 7-8 буынды жыр үлгісіне құрылған, көркемдігі құнды, суреттеу тілі жатық. Тақырып жағынан бір-бірімен ұқсас болғанымен соғыс көрінісін суреттегенде айырмашылық байқалады, негізгі сюжетке қосымша берілген эпизодтар да әр түрлі. Бұл жырлар алғаш рет "Батырлар жырының" 3-томында (1964), "Ақсауыт" жинағының 2-томында (1977) және "Қазақ халық әдебиеті" коптомдығының 11-томында (1989) жарық корген. Жыр нұсқалары Орталық ғылыми кітапхана қорында сақтаулы.[1]

Дереккөздер өңдеу

  1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6