Қатысушы:Шырайлым Абдуали/зертхана

                                                Оқшы ата
Оқшы ата - Сыр бойы халқы әулие санайтын адам. Шын аты – Ибраһим шайхы, лақап аты – Көгентүп, ал Оқшы ата – кейіннен елдің берген есімі. Бұл оны Ысқақ бабтың баласы деп танығандықтан туған ұғым болуға тиіс. Оқшы түркі тайпаларының арасына ислам дінін таратқан әулие болып шығады. Түрколог Әуелбек Қоңыратбаевтың көрсетуінше, Оқшы ата – қару, оқ жасаған оғыз батыры. Қазір батырдың көне қорымы бар өңір кезінде шаһар болған деседі. Ел ішінде ІХ–Х ғасырлардан бастау алып, ХV–ХVІ ғасырларда белгі қойылған қорымның күмбезіне қатысты аңыз-әпсаналар да аз емес. 
 Оқшы батыр

Шиеліде Оқшы ата мен Есабыз әулиенің аты қатар аталады. Бір қорымда қатар жатқан екі арысты жұрт бөліп-жармай, бірге атап, бірге құран бағыштайды. Сол сансыз аңыздардың бірі Көгентүптің жастайынан жетім қалып, күнкөріс үшін ел аралап кетуінен басталады. Өстіп ел кезіп жүрген ол жалғыз қызы бар бір кемпір-шалға кезігіп, асыранды ұл атанады. Әке-шешелі болған жігіт енді есейгенінде қос қарт пен қарындасына қамқорлық көрсетіп қана қоймай, оларды асырау үшін егін егіп, диқандықпен айналасады. Еңбекшіл болып ержеткен ер азаматтың кірпігіне көзі көргеннің бәрі таңданатын. Себебі тым қалың болып өсетін, қалындығы сондай, тіпті көзін жауып тұрады екен. Сол Көгентүп кірпігін қолмен көтеріп қалғанда, бір күншілік жердегіні көреді деген сөз де сол заманда желдей есіп тұрған-ды. Сондықтан көбіне ауыл арасындағы малын жоғалтқан адамдар ағылып Көгентүпке келеді екен. Осылай ірілі-ұсақты баққанын тауып беріп жүрген оның аты ауыздан-ауызға тарайды. Алайда осы ел көп ұзамай қалмақтың қолына өтеді. Жаулап алған жұртына хан өз тәртібін орнатып қана қоймай: «Мені күнде бір үй асырап, қалыңдыққа қызын беретін болсын!»-деп шарт қояды. Көп ұзамай-ақ ауыл адамдары ханның сөзін екі етпей, жарлығын жүзеге асыруға кірісті. Содан тағдыры таразыға түскен бойжеткендер көбейіп, ел іші нілдей бұзыла бастайды. Осындай күндердің бірінде ханды күтіп, оған қыз беру кезегі Көгентүптің үйіне келіп жетеді. Үйіне келген ханға қыздарын қимай, қос қария зар еңіреп жылағанда, кермеде байлаулы тұрған ат тыпыршып, қосыла зор дауыспен кісінеп коя береді. Кісінеген аттың дауысы арпа орып жатқан Көгентүптің құлағына жеткенде ол арпаның қылтығын алақанына салып құран оқып, жебе етіп, “Құдайдың оғы болып атыл” деп ханға бағыттап үрлеп жібереді. Көп ұзамай қаза болған хан туралы ел: «Жауызды өлтіріп, халықты азаптан құтқарған кім болды екен» — деп толғана бастайды. Бірінің қылышы, бірінің қанжары, енді біреуінің пышағы қан жалаған талай жігіттер ханды өлтірген өзі екенін айтып қызу талас-тартыс жүріп жатады. Сонда Көгентүптің ата-анасы: «Біздің баламыздан да сұраңдаршы, мүмкін сол білер кім өлтіргенін»,-дейді. Жиналған жұрт адам жіберіп, Көгентүпті алдыртады. Келген соң, «ханды мен өлтірдім» деп, таласқан талай азаматтарды көріп, Көгентүп ханның неден өлгенін сұрайды. Жүрегінен жаралы болып өлгенін естіген соң: «Онда жүрегін жарып көріңіздер, егер арпаның қылтығы жүрегіне қадалып тұрса, менің атқан оғым, — дейді. Расында да солай болып шығады. Осылайша Көгентүп Оқшы атанады.

                                  ОҚШЫ АТА КЕСЕНЕСІ
Оқшы ата туралы зерттеушілердің бірі фольклортанушы ғалым Әуелбек Қоңыратбаев Оқшының «Қорқыт ата» кітабының басты кейіпкері болуы оның тарихи тұлға екеніне дәлел бола алады деп атап көрсетеді. Сондай-ақ, оны оғыз-қыпшақтың ханы Қазан Салордың батыры әрі қару-жарақ соғатын шебері еді дейді. Оқшы атаның өмірден 1043 жылы өткендігін және өзінің аты берілген мазаратта жерленгендігі туралы қорытынды жасаған.  Оқшы ата кесенесі сазды лаймен күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. Фундаменті де күйдірілген кірпіштен 0,8м тереңдікте салынған. Кесене қабырғаларының қалыңдығы 1,1-1,2м. Көпірі 25х25 көлемді күйдірілген кірпіштен салынған. Олардың бүліну себебі лайдың дымқыл сыз тарту себебінен ылғалданған. Шиеліге қарасты Жөлек ауылынан 7 шақырым жерде, теміржол торабында орналасқан. Оқшы Ата 1043 жылы қайтыс болып, қазіргі өз атымен аталатын «Оқшы Ата» мазаратында жерленген.

Сонымен қатар, Оқшы ата түркілер арасында исламды насихаттаған діндар адам болды деген деректер бар. Бұл жер ХІҮ ғасырда Қожа Ахмет Иассауидің даңқты кесенесін Ақсақ темір салғанға дейін осы Оқшы ата жері ежелгі Тұран, оғыздар мен түркі-қыпшақтардың бекзат азаматтары жерленген пантеон болған екен. Демек, бұл қабірстан біз білетін аталардан басқа қадым ғасырларда жасаған небір арыс азаматтардың жатуы мүмкін. Оқшы ата, Есабыз, Асан қайғы, Ғайып ата, Қыш ата, Досбол би сияқты ұлылар – халық зердесінде сақталғандары ғана. Оқшы ата ХІ ғасырда өмір сүрген, халықты жаудан құтқарып, елдің болашағы үшін күрескен ұлы тұлға. Сондықтан да халық Оқшы ата мазаратын ерте заманнан құрметтеп киелі жер санаған. Оқшы ата мазары өзінің сәулеттік құрылысымен де ерекше. Қазақ жеріндегі оғыз – қыпшақ кезеңінен сақталған бірден бір кесенелердің бірі. Сондай-ақ, осы мазаратта өзге де әулие кісілердің жамбасы жерге тиген. Олардың қатарында -Есабыз әулие - Асан ата - Ғайып әулие - Қыш ата - Бала би - Досбол би секілді халықтың ықыласына бөленген адамдар бар. Қазақ ұлты Асан қайғы атап кеткен әйгілі дала данышпаны да осы мекенде өмірден өткен көрінеді.







                               Есабыз әулие

Есабыздың киелі, халыққа танымал болғанды¬ғының бір белгісі – басына тұрғызылған еңселі кесене. Мазаратта Асан ата, Оқшы ата кесенелерінен кейінгі елеулі ескерткіш Есабыздың басында. Есабыз әулиенің заманы қай тұс екені жөнінде нақты дерек жоқтың қасы. Есабыз әулие туралы бір-біріне қарама-қайшы екі пікір бар. Соның біріншісі – әулиені Оқшының заманында ХІ ғасырда тіршілік еткен, жасы одан кіші болған деседі. Бірақ, ол туралы ел аузындағы әңгімелердің басқа әулиелерге қарағанда осы күнге егжей-тегжейлі күйде жетуі және оның түп-тұқиянына дейін белгілі болуы оның тым бергі уақытта өмір сүргенін аңғартады. Шежіре таратар болсақ, Есабыз әулие Қара Қыпшақтың Торы, одан Әлпейіс, одан Түйшіке, одан Қойбар, одан Көзей, одан Абыз аталығына жатады. Енді Есабыз туралы аңызға келсек, ол кісінің жасы Оқшыдан кіші екен. Әулиелермен, әруақтармен тілдесетін қасиеті болған көрінеді. Бір күні Оқшы ата Есабызға аян беріп: – Пәниліктен бақилыққа өткеніңде менің қасыма кел, қатар жатамыз, – дейді. Есабыз айтады: – Сіздің сұсыңыз басым, менің иім жұмсақ, тілек тілеп келгендердің көңілін жықпаймын, жараспай қаламыз ба деп қиналамын. – Алаң болма, біздің атымызды атап келгендердің тілеуін Алладан бірге сұраймыз, – депті. Содан Есабыз сырқаттанады. Жаз мезгілі екен. Көңілін сұрай келгендерге: – Көп ұзамай дүниеден өтемін. Мені Оқшының жанына апарып жерлеңдер, – деп өсиет айтады. Келген ағайын дағдарып: – Оқшы ата күншілік жер, күн болса ыстық. Сізді қалай жеткіземіз? – дейді. Сонда Есабыз: – Мен көз жұмған күні көлік өзі келеді, қам жемеңдер, қиналмайсыңдар, – дейді. Шілденің қайнаған ыстығында Есабыз дүниеден өтеді. Айтқандайын, ақ сәлделі, ақ киімді, ақ түйе жетектеген бір кісі келеді. Ел-жұрт киіз үйдің керегесін табыт қылып, мәйітті жайластырады. Кереге табытты түйенің үстіне қойғанда, ол байламай-ақ тұрып қалған екен. Қазашылар мәйітті алып жолға шыққанда бір үйдің аумағындай бұлт үйіріліп, Есабыздың үстіне көлеңке болып, бүкіл жол бойы ереді де жүреді. Жолға шыққандар Оқшы ата қорымына қиналмай жетіпті. Түйені шөгеріп, табытты жерге қойғаннан кейін әлгі түйелі кісі жоқ болып кетіпті. Бұл Есабызды өзінің қасына алып келген Оқшының рухы деседі. Есабыздың жалғыз қызы болған екен, сол қызынан өрбіген ұрпақ осы күнде Шиелі ауданында бар. Ұрпақтың бір өкілі, қызынан өрбіген Досман ақсақал 1991 жылы 108 жасында «Бестам» ауылында қайтыс болды, оның бала-шағасы сонда тұрады. Ауыл мешіті Досман қажы атында. Көне көз қариялардың айтуынша, киелі Есабыз атамыздың халқына тигізген пайдасы көп болған. «Кім мені есіне алып, атымды атаса, сол менің балам, соның жебеушісімін. Келіндерім «Көзді ата» деп сиынса, тілегені болады» дейді екен. Осы ретте алпысыншы жылдары Шиеліде болған мына бір оқиға әлі күнге ел есінде.



                                            Асан ата 

Асан қайғы (Хасан) Сәбитұлы[1](14 ғасырдың ақыры – 15 ғасырдың басы) – мемлекет қайраткері, ақын, жырау, би, философ. Әз Жәнібек ханның ақылшысы болған. Әкесі Сәбит Арал өңірінің Сырдария жағасын мекен еткен. Қызылорда облысы, Шиелі ауданы, «Жеті әулие» қорымындағы Асан ата кесенесі - Асан Қайғы мазары делінеді.

Ғалымдар зерттеуі

Оның өмір сүрген тұсы Алтын орда және қазақ халқының қалыптасу кезеңіне сай келеді. Асанқайғы шығармашылығында негізгі орын алатын қазақ тұрмысының өзекті мәселелерін арқау еткен философиялық-нақылдық жанрлар: толғау, терме, шешендік сөздер болып табылады. Асанқайғының шығармаларын жинап, зерттеумен Ш.Уәлиханов, Г.П.Потанин, М.Ж.Көпеев, С.Сейфуллин, М.Әуезов, тағы басқа айналысты. Жыраудың ақындық мұрасын бастыру XIX ғасырдың соңында басталды. Асан Қайғы заманында Алтын Орда ыдырап, оның орнына Қырым, Қазан, Өзбек хандықтары пайда болды. Ноғай ордасы тарап, Қазақ хандығының тарих сахнасына шығуы хандықтар арасындағы қым-қиғаш талас-тартысты аласапыран кезеңмен тұспа-тұс келді. Кейінгі ұрпақ әулие танып, аты аңызға айналған «көшпелілер философы» (Ш. Уәлиханов) атанған Асан Қайғы «өзінен қалған қысқа сын болжаулары, өсиеті арқылы өзінің жайынан да, заман аңғарынан да бірталай көрініс, білік-дерек береді» (М.Әуезов).[2] Өмір сүрген кезеңі Асан Қайғы Сәбитұлы XIV ғасырда ғұмыр кешкен, Алтын Орда, қазақтың данышпан ақылгөй жырауы, өз дәуірінің абызы, бас биі, Шоқан Уәлихановтың айтуы бойынша, қазақ халқының қамын, болашағын ойлаған "дала философы", осындай ойшыл, ел қамын жеп, қайғы-қасірет кешкен Асан атына кейін "қайғы" сөзі қосылып аңыздалып кеткен. Шежіре-аңыздардың айтуынша Асанның әкесі Сәбит ұзақ жасаған, он сегіз мың ғаламның, құстың, жан-жануардың тілін білетін, өзі көріпкел әулие, атақты саятшы болса керек. Ол баласы Асанды ес білгеннен осындай қасиеттерге баулып өсіреді. Сондай өнегелі, ұлағатты тәрбие көрген Асан жас кезінен-ақ туған халқынын қамын, оның келешекте ірі де, іргелі ел болу жағын ойластыра бастайды. Сондықтан да ол жас болса да хан, сұлтан, би, бектермен бірге жүріп, оларға ақыл қосысады, ой-пікір жарыстырып, тайталасып ержетеді. Бозбала кезінен-ақ ол ақындық-жыраулық, шешендік, тапқырлық өнерді жете меңгереді. Ел дауын, жер дауын, әдет-ғұрып мәселесін шешерде оның ақылдылығы, алғырлығы, кесімді, шешімді билік сөздері өзге би, шешендерден үстем боп шыға береді. Әз Жәнібек (туған жылы 1342) Бүкіл Алаш жұртын билеген, Алтын Орда ханы Асан жырау сол Әз Жәнібекпен бірге талай-талай мәселелерді баскаруға, шешуге араласады. Әз Жәнібек өлген соң Асан би Дешті Қыпшаққа қайта оралады. Алайда ордадан бөлінген рулар Шу, Сарысу бойына орналасқан соң, ел іргесі берік, ағайын арасы тату болуы жолында күреседі. Асанқайғы ең алдымен хандық үкіметті күшейту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажет деп санайды. "Әз Жәнібек ханды уақытша табысқа мастанып кеттің, қазақ халқының, Алтын Орда болашағын жете ойламайсың деп сөгеді".










                             Ғайып ата

Оқшы ата қорымындағы ең көне кесене – Ғайып (Қайып) атанікі. Бұл кісі IX ғасырда оғыз-қыпшақ заманында өмір сүрген, кесене де сол тұста салынған деген пікір айтылып жүр. Кесенеге қарағанда, ол көптің бірі болмаған. Өкінішке қарай, Қайып ата кесенесі нашар сақталған, тіпті сақталмаған деуге болады. Құрылыс түгелге жуық бұзылған, тек батыс жақ бетіндегі қабырғасы ғана жартылай қалыпты. Кесененің дуалдары ішіне қарай құлаған, бейне шежіремізді басып қалғандай. 1997 жылы мазараттағы әулиелерге арнап ас беруге дайындық кезінде ғасырлар бойы үйілген қалың топырақ төбе тазартылды. Сол кезде бұл жерде бірнеше кісінің жерленгені белгілі болды. Кесененің ерекшелігі – ол күмбезді мазар емес, қызыл кірпіштен соғылған дуал болып шықты. Мазардың қабырғалары, қыштарының көлемі, қалануы, өрнектері Жамбыл облысындағы Айша бибі кесенесіне ұқсас. Мазарат басындағы имамдар мен шырақшылар ескерткіштің қабырғасын жаңа кірпішпен қалатып, біршама қайта көтертті. Зираттың өте ескілігі бұл қорымның мың жылдық тарихы бар деген жорамалды айғақтай түседі.





                                  Қыш ата

Әулиеге баланған тағы бір кісі – Қыш ата, өкінішке қарай оның да өмірде сүрген кезеңі белгісіз. Асқан ісмерлігіне байланысты Қыш ата аталып, өз есімі ұмытылса керек. Ел аузындағы аңыз атаның қолынан шыққан күйдірме кірпіштер Сайрам, Иассы, Сауран, Фараб, Исфиджаб, Құмкент, Сүткент, Сығанақ, Өзгент, Жент, Баршынкент, Бестам секілді осы атыраптағы шаһарларға тасылып тұрған дейді. Соған қарағанда моңғол шапқыншылығына дейін, тіпті оғыз-қыпшақ заманында өмір сүрген деп пайымдауға болады. Бұл кісінің кесенесінде күмбез жоқ, бірақ, түп қатарлары жақсы сақталған. Баба бейіті 1997 жылы тамыз айында ас беру қарсаңында жөнге келтірілді.








                                                     Доспан Шайық

Есабыздың киесі қонған әрі оның ұрпағы саналатын Доспан Шайық Қожабекұлының да әулиелігі Шиелі жұртшылығына жақсы мәлім. Шыққан тегі – Торы қыпшақта Абыз руының ішіндегі Ақын Абыз тармағы. Ол 1867 жылы дүниеге келіп, 1943 жылы қайтыс болған. Қарапайым шаруа адамның атағы айтқаны мүлт кетпейтін көріпкелдігімен тараған. Оның аруақтармен тілдесетін, ұшып жүретіндей қасиеттері болған. Тапқан адам көліктің жүйрігі атпен, болмаса жаяулап тарта беретін ол заманда күншілік жерге жедел барып қайтатын, ернеуі толып ағып жатқан асау Сырдария өзенінен қайықсыз-ақ өтіп кететін қабілетін талай адам өз көзімен көріп, әулиелігін мойындаған. Мұсылман үшін қасиетті әр бейсенбі, жұма күндері зираттары әр қиырда жатқан Бақты ата, Түкті ата, Оқшы ата, Қабыл ата, Меңлібай Сейіт сияқты әулиелерге барып, зиярат етіп қайтып жүрген. Жаз уағында мәсі аяқ киімін қолтығына қысып, жалаң аяқ жаяу кете беретін ол кісінің ірі адыммен әр жерге бір жаңа түскен бөлекше ізін көріп, қуып жетуге талпынғандар еш жете алмайды екен. Доспан Шайық екі рет үйленгенімен, артында ұрпақ қалмаған. Екінші әйелі Тәжбике апай 15 құрсақ көтергенімен бәрі де шиеттейінен шетінеп кеткен. Он бесінші перзентін туарда Доспан Шайық жұбайына қыз туатынын, оның қолы кәдімгі саусақтар орнына моншақ болатындығын, бірақ одан қорықпауын ескертеді. Моншақ саусақты ерекше сәбиді көріп қайран қалғандарын еске алып қоятын көне көздер ауылда әлі бар. Өзінен ұрпақ қалмаса да, Доспан Шайық өзінен перзент сұраған адамдарды балалы, ұлды еткен мысал ауыл, аудан көлемінде жетерлік.


                                            Қабыл ата

Қабыл ата от ауызды, орақ тілді шешен, аузының дуасы бар батагөй, айтқаны мүлт кетпейтін кісі болса керек. Берген баталары әрдайым қабыл болып тұрғандықтан, осы жанама атқа ие болды ма, әлде бұл өзінің шын есімі ме белгісіз. Қабыл атаны да XІ ғасырдан бергі уақытта ислам діні Сыр еліне сіңген кезде өмір сүрген деп жорамалданады. Өйткені, қабыл араб сөзі, есімі арабша қойылған. Кесенесінің сыртқы пішініне қарап, оны да өте ескі зират деп пайымдауға болады.