"Қаһар" романы – Ілияс Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясының үшінші кітабы. Роман – қазақ тарихи романистикасының үздік табысы, шоқтығы биік туынды. Қазақ әдебиеті тарихында құбылыс болған ел тағдырын шыншылдықпен бейнелеген халықтық көркем шығарма.

Романда Кенесары ханның 1837-1847 жылдар арасындағы Ресей империясының қазақ жерінің отаршылығына қарсы күрес туралы айтылады. Онымен бірге, шығармада басқа да ұлы қайраткерлер мен үлкен рөл ойнаған тұлғалар туралы айтылады.

Қысқаша мазмұны өңдеу

Бұл санаттың басты мақаласы: Кенесары хан.

Кенесары Қасымұлы - қазақ халқының дербес мемлекеттілігін қалпына келтіру, халқын бодандықтан құтқарып, басын біріктіру, азаттық пен бостандыққа қол жеткізіп, тәуелсіз ел ету мұратын көздеген сұңғыла саясатшы, қайраткер, ірі мәмілегер, дарынды әскери қолбасшы ретінде ел есінде қалды.

Кенесарының өмірі мен азаттық жолындағы күресі көптеген ақын-жазушылардың шығармаларына арқау болды. Соның бірі "Қаһар" романы. Трилогияның "Қаһар" атты кітабында I. Есенберлин XIX ғ. 30-40 жылдарындағы Кенесары Қасымов бастаған Ресей отаршылдығына қарсы қозғалыстың жай-күйін әңгімелейді. Мұнда жазушы жұртқа бұрыннан белгілі тарихи оқиғаларды тізе отырып, ондағы адамдардың күйініш-сүйінішімен, арман-өкінішімен, мұратымен, кейіпкерлер тағдырымен байытып көрсетеді.

"Қаһарда" қазақ даласында тәуелсіз хандық орнатуды мақсат еткен, мемлекет қайраткері, әскери қолбасшы, қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысының көсемі, қазақ хандығының соңғы ханы Кенесарының қол жиып күреске шығуы, тәуелсіздік үшін күресті қолдамаған сұлтандарға және патша бекіністеріне шабуылы, Кенесарының билікке қол жеткізу үшін патша өкілдерімен келіссөздер жүргізуі, талабы өтпеген жерлерде халық қанының төгілуімен есептеспей, күш қолданылатын істерге баруы баян етіледі. Роман арқылы Кенесарының бостандық үшін жанын құрбан етуге дейін барғанын көре аламыз. Осы жолдағы ханның қаталдығы, елдің күйзеліске ұшырауы, Кенесары дұшпандарының ұйымдасқан іс-әрекеттері, сан алуан адам мінездері көрсетіледі. Романда Кенесары бейнесі тарихи толық мазмұнда көркем сомдалған. Автор оның жеке басындағы ерлік пен парасаттың үйлесімін шебер аңғартады, сонымен қатар, түрлі қиыншылықтарға қарамастан шыдамды болғаны көрінеді. Романда Ресей патшалығының өр дәрежелі өкілдері бейнелері де бар. Бұл романда адамның барлық түр сипатын көруге болады. Роман ішінде сатқындық та, адалдық та, сенімділік те, батылдық та, тәкаппарлық та сипатталған. Адам өміріне сабақ болатын жайттар көптеп кездеседі. Кішкене ғана роман ішінен бүкіл қазақ елінің сол кездегі күй жайын көруге болады.

Бір отаршылдан екінші отаршылдың артықтығы жоқ екені, бәрінің көксеген мүддесі қазақ елінің тарихын, тілін жойып, халықты әлсіретіп, қансыратып, талан-таражға салу, өз билігін жүргізу екенін жазушы ашып көрсетеді. Мәселен, Қоқан, Хиуа хандықтарына ұзақ уақыт тәуелді болып тұрған оңтүстік қазақтарының ауыр жағдайы, Ташкенттің құшбегі Бегдербектің жәрдем сұрап барған Есенкелді, Саржанды қасындағы нөкерлерімен бірге опасыздықпен өлтіріп жіберетін суреттер тарихи шындықтарға негізделген. Кенесарының Ақмола бекінісін алғанда көрсеткен ерлігі де әсерлі. Кенесары бастаған қозғалыстың белгілі батырлары — Ағыбайдың, Иманның, Төлебайдың, Басықараның, Жанайдардың, Бұхарбайдың эпизодтары да олардың батырлық бейнесін айқындай отырып, Кенесары тұлғасын толықтыра түседі.

Композициялық талдау: өңдеу

•Оқиғаның басталуы: Шұрайлы жайылымдарды озбырлықпен тартып және отарлай бастағанына шыдамы таусылған халықтың, өз туған жерлерін тастап үдері көшуі. Халық трагедиясы бастамасы.

•Оқиғаның байланысы: І Александрдың 1822 жылы шығарған “Сібір казактары” туралы ережесі. Атап айтқанда, жерлерді губернияларға бөлу, оларды билеу және сайлау мәселелері сөз етілді. Ал 3 жылдан кейін, яғни 1825 жылы 11 ақпанда І Николай - патшаның ұлттардың жас қыздарды тартып алу және оларды сату заңына назарлықтың тууы.

•Оқиғаның дамуы: Ел басына дау түскенде, сеніп, дос деп жүрген Ожардың Сейтенге деген сатқындығы.(Лебедев әскеріне ұстап берген).

•Оқиғаның шиеленісуі: Жоламан Тіленішұлы бастаған көтерілісті патшалақ тоқтату үшін, Орынбор казактарын оларды басып, шәншу үшін жіберуі.

•Шарықтау жегі: Саржан мен Есенгелдінің Хиуа және Қоқан хандықтарынан кеңес сұрап, Ташкенттің құшбегі Белдербек қолынан дүниеден өтуі. Қасымның Кенесарыға ағалары үшін кек қайтаратуына сөз алуы.

•Оқиғаның шешімі: Кенесарының Ресей Үкіметінің отарлауына қарсы күрес бастауы.

Кейіпкерлер өңдеу

Байтабын. Есентемір руынан шыққан батыр, Табын руының қолбасшысы Жоламанның жалғыз жиені. Айлакер, епті, сақ. Атағы шыққан Наурызбай батырмен күші тең түскен мықты. Ел бақытын, өзінікінен жоғары қойған батыр. Кенесарыға шын адал болғанымен, оған көссіз сенуден аулақ болды, оның халықты қанауына қарсы болды. Алтыншашты сабап тастаған Ожарды қос қолдап өлтіреді.

Алтыншаш. Азнабай ұлы Тайжанының қызы. Пері қызындай асқан сұлу, ақылды, мықты. Тайжанның үй-ішін Туринге айдағанда Омбының бір бай саудагері сол Алтыншашты сатып алып, генерал Фондерсонға тарту етеді. Сол жерде қызмет көрсетіп жүріп орыс, француз тілдерін меңгереді. Аға, әкесін сүйеді. Әкесі, ағасымен бағы бір деп ойлап Ожарға тиеді. Кейін, ара жігін ажыратқан соң, Кенесарыға кегін өзі қайтаратын айтады. Өзіне ғашық Байтабынға тиеді. Қасына Күмісті алып, Орынборға Перовский, Генске келіп Туринскіге жер аударылған аға іні, апа сіңлілерінің жағдайын сұрастыра келеді. Генстің үйінде жетім қазақ балаларына қарап, қалып қояды. Француз тілін білетінін жасырып, Кенесары жасағының барлаушы қызметін атқарады.

Қожағұл. Қараөткелдің аға сұлтаны. Таудай жары бар, ең жас тоқалы Зейнеп. Қасым ұрпақтарының қас жауы. Себептері: өзі алғысы келген Арқаның қызы Күнімжанның Кенесарыға шығуы, Қоңырқұлжаның Ресей патшасының шашбауын көтеріп, қара халықты жақтамауы, Кенесары көтеріліске шыққанда Кенесарыны жақстаған руларды Ресейге саусағымен нұсқап көрсетуі, Абылай жолынан таюы. Үлкен ұлы Жанәділдің ғашығы Күмісті пәктігінен айырып, абыройын айрандай төгіп, қор қылады. Екінші ұлы Шыңғысты өлімге қияды. Сараң, малын жақсы көретін, халқын сатқан, тек өз қамын ойлайтын аға сұлтан.

Автор туралы ақпарат өңдеу

Бұл санаттың басты мақаласы: Ілияс Есенберлин.

Ӏлияс Есенберлин (10 қаңтар, 1915 жылы, Ақмола облысы, Атбасар қаласы - 1983, Алматы) — қазақ жазушысы. Жалпы алғанда, I. Есенберлиннің "Қаһар" романы — қазақ халқының азаттық жолындағы күрес шежіресіне қосылған, оның Кенесары қозғалысы сияқты аса ірі кезеңінің ішкі сырларын көркем түсінуге көмектесетін елеулі тарихи шығарма.

Ілияс Есенберлиннің өмірдерегін білмейтін оқушы ол кісіні тарихшы деп ойлап қалуы да заңдылық. Алайда, жазушының игерген мамандығы – кен–металлургия саласы. «Көшпенділер», «Алтын Орда» кітаптарындағы тарихитақырыпқа батыл қалам сілтеуі – оның азаматтығының, ұлтының адалперзенті бола алғанының көрсеткіші. Тарихи хрониканы көркем әдебиетқалыбына салып беруі – оқырманға түсінуге де, есте сақтауға да жеңіл.Романда Кенесары бейнесі тарихи толық мазмұнда көркем сомдалған. Автор оның жеке басындағы ерлік пен парасаттың үйлесімін шебер аңғартады

Мысалы, Саржан мен Есенкелдінің құшбегі Бегдербек қолынан қапыда мерт болғанын естіп, «Ташкентті шабу керек» деген Қасым төренің кеңесін іштей қабыл көрсе де, соғысқа шығуға ертерек екенін түсініп, жоспарды кейінге қалдырады.

Дереккөздер өңдеу

• http://www.wikiwand.com/kk/%D0%86%D0%BB%D0%B8%D1%8F%D1%81_%D0%95%D1%81%D0%B5%D0%BD%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD • http://malimetter.kz/iliyas-esenberlin/