Қырт

Қырт. Қазіргі кезде бұл сөз мағынасын — мылжың, езбе, көп сөзді қалпында түсінеміз, «... жол тосып жүрген жалқау-жампоз, қырт еркектер де бар екен» (Ғ. Мүсірепов, Кездесп. кет.). Ертедегі түркі жазба ескерткіштерінің бірі — М. Қашқари сөздігінде «қырт» сөзінің екі түрлі мағынасы кездеседі: бірі — қысқа, екіншісі — сараң, қарау (адам). Уақыт озған сайын сөз мағыналарына да өзгеріс кіріп отыратыны белгілі құбылыс. Кейде дыбыстардың орын ауыстыруынан (метатеза) алғашқы тұлғаға өзгеріс те енеді. Тұлғасында осындай өзгеріс болғанына қарамастан «қырт» сөзінің алғашқы мағынасы сақталған. Түркі тілдеріндегі тілдердің бірі — якут тілі. Олардың қазіргі қолданысындағы «күтүр» сөзі «сараң» мағынасын береді. Егер метатеза құбылысына ұшырамаса бұл тұлға М. Қашқари дәуіріндегі «қырт» тұлғасынан алшақ кетпеген болар еді. Енді бір түркі тілдерінде, мысалы хакастарда, алғашқы тұлғаны сақтап «хырт» болып айтылғанмен мағынасын өзгерткен де — «жек керу, көре алмау» дегенді ұғындырады. Ең соңында, қазақ, қырғыз тілдерінде де тұлғасын сақтағаңмен тағы да мағына өзгерісіне душар болған. Қырғыз тіліндегі айырмашылық — біздегі «мылжың» мағынасын беруде — «қырг» түбіріне -ыл жүрнағы қосылған. Хакас, қазақ, қырғыз тілдеріндегі мағыналардың негізінде сараң адамнан шығатын іс-қимыл, әрекеттер жатқандығын аңғаруға болады. Жек көру, көре алмаушылық —сараң жанның бойына біткен қосымша қасиеттердің бірі. Осы қасиетке нұсқайтын мағына хакас тілінде қалыптасқан. Сараң, қарау адамның тағы бір жанама қасиеті — езінен сабақты жіп шығармау үшін кездескен адамып сөзбен алдандырып, көрінгенді көкіп, көп сөйлеу. «Көп сөз — бос сөз» дегендей — мұның әзі «мылжыңның» синонимі. Бұл жағдай қазақ, қырғыз тілдерінен, «қырт», «қыртыл» сөздерін меншіктеніп, орын тепкен.