Уикипедия

Қырымның қырық батыры

"Қырымның қырық батыры" эпопеясы - XIV - XVII ғасыр арасындағы Алтын Орда мен Ноғай ордасында орын алған тарихи оқиғаларды суреттейді.

Эпопея 41 батырдың ерлігін суреттейтін 36 жырдан тұрады. 1942 жылы Алматы қаласында атақты Мұрын жырау Сеңгірбекұлынан (Тілеген Сеңгірбекұлы) жазылып алынған.

Ақжонасұлы Ер Кеңес жырының бірінші беті

"Қырымның қырық батыры" жырының құрамы

өңдеу

"Қырымның қырық батыры" эпопеясын шартты түрде үш тармаққа бөлуге болады. Олар: "Аңшыбай батырдың ұрпақтары", "Қарадөң батырдың ұрпақтары", "Жеке батырлар".
Аңшыбай батырдың ұрпақтары:

  1. Аңшыбай батыр.
  2. Парпария.
  3. Құттықия.
  4. Едіге.
  5. Нұрадын.
  6. Мұса хан.
  7. Орақ – Мамай.
  8. Қарасай-Қази.

Қарадөң батырдың ұрпақтары:

  1. Қарадөң.
  2. Жұбаныш.
  3. Сүйініш.
  4. Ер Бегіс.
  5. Тегіс, Көгіс.
  6. Тама.
  7. Тана.
  8. Нәрік.
  9. Шора.

Жеке батырлар:

  1. Асан қайғы, Тоған, Абат.
  2. Абат батыр
  3. Қарғабойлы, Қазтуған.
  4. Қыдырбайұлы Қобыланды.
  5. Көкше батыр.
  6. Көкшенің ұлы Ер Қосай.
  7. Ақжонасұлы Ер Кеңес.
  8. Манашы.
  9. Манашыұлы Тұяқбай
  10. Жаңбыршы.
  11. Жаңбыршыұлы Телағыс.
  12. Айсаның ұлы Ахмет.
  13. Алау батыр.
  14. Әмет батыр.
  15. Шынтас.
  16. Шынтасұлы Төрехан.
  17. Сұлтанкерім.
  18. Қарт Қожақ.
  19. Құлыншақ.

Тарихы

өңдеу

Мұрын жырау XIX ғасырдың 80-90 жылдары "Қырымның қырық батыры" эпопеясын алдымен Қашағаннан ақыннан сосын Нұрым жыраудан үйренеді. XX ғасырдың басында отбасында орын алған үлкен қайғыға байланысты (кезекпе-кезек екі баласы қайтыс болады) жыршылығын тастап, арнайы басқосуларда ғана жыр айтады. 1939 жылы Асайын Хангелдин Мұрын жырау мен "Қырық батыр" жайлы ғылым академиясына мәлімет береді. 1942 жылы жырау Алматыға шақырылып, тікелей өзінен эпопея жазылып алынды. 1944 жылы Ташкентте өткен ІІ түркологиялық конференцияда жыр "әлемдік маңызы бар" фольклорлық туынды ретінде мойындалғанмен, сол жылы тамыз айының тоғызы күні Партияның ВКП(б) Орталық комитеті Татарстан бойынша "Татарстан партия ұйымы бұқаралық-саяси және идеялогиялық жұмысының жайы мен оны жақсартудың шаралары туралы" атты қаулы шығып, сонда Едіге және оның ұрпақтарына қатысты зерттеулер қатты сыналған. Қырымның қырық батыры архив беттерінде шаң басып қалған. 1961, 1964 жылдары "батырлар жыры" жинағында "Қырымның қырық батыры" жыр жинағынан үзінділер жарық көреді. 1975, 1989 ҚазақССР энциклопедиясында "Қырымның қырық батыры" турасында мақалалар жарық көреді. 1984 - 1990 жылдар аралығында баспасөз беттерінде "Қырымның қырық батыры" мен Мұрын жырау тарапында мақалалар жазылған. 1989 жылы Мұрын жырау Сеңгірбекұлының 130 жылдық мерейтойы атап өтіледі. Осы уақытта Мұрын жыраудың аты-жөні дұрысталады. Себебі 1989 жылға дейін Мұрын Сеңгірбаев деп келген. Ал әкесінің шын есімі Сеңгірбек. Бірақ Қазақстан энциклопедиясында бұл ерекшелікті ескермеген. 1998, 2004 Қазақстан энциклопедиясында қысқаша анықтамалар жарияланған. 2005 жылы "Мәдени мұра" бағдарламасының Маңғыстау облыстық филиалы тарапынан "Қырымның қырық батыры" жыры толық жинақталып, баспадан шығады.

 
Ақсауыт жинағы

Қызық деректер

өңдеу
"Бұл жырлардағы айрықша лиризм назар аударады: Хангелдин, Жақыпбаев және басқа да Мұрын жыраудың кейбір шығармаларын өз құлағымен тыңдаған жолдастардың айтуынша, мәселен, Қарасай-Қази туралы естігендерден көзіне жас алмаған адам болмаған"

деген мәлімет келтіреді.

Энциклопедиялық анықтама

өңдеу

Қырымның қырық батыры— эпостық жыр. 1942 жылы Мұрын жыраудан (Тілеген Сеңгірбаев) жазылып алынған. Ол “Аңшыбай батыр және оның ұрпақтары” (“Аңшыбай батыр”, “Парпария”, “Құттықия“ “Едіге”, “Нұрадын”, “Мұсахан”, “Орақ-Мамай”, “Қарасай-Қази”), “Қарадөң батыр және оның ұрпақтары” (“Қарадөң”, “Жұбаныш”, “Сүйініш”, “Ер Бегіс”, “Көгіс — Тегіс”, “Тама”, “Тана”, “Нәрік”, “Шора”, “Құлыншақ”) және “Жеке батырлар” (“Айсаның ұлы Әмет”, “Асанқайғы, Тоған, Абат”, “Алау батыр”, “Әмет батыр”, “Көкше батыр”, “Көкше ұлы Ер Қосай”, “Ақжонас ұлы Ер Кеңес”, “Қарға бойлы Қазтуған”, “Қыдырбай ұлы Қобыланды”, “Жаңбыршы ұлы Телағыс”, “Тоған”, “Шынтас ұлы Төрехан”, “Манашы ұлы Тұяқбай”, “Сұлтанкерім”) деген үлкен үш саладан тұрады. Алғашқысы 1989 жылы, кейбір салалары әр жылғы түрлі жинақтарда жарық көрген (1964, 1977). Толық күйінде 1989 — 90 жылдары 5 томдық “Батырлар жыры” жинағында жарияланған.

  • Бұл жырлардың бірнеше бөліктері үзінді түрінде жеткен: “Манашы”, “Жаңбыршы”, “Шынтас”, “Қарт Қожақ” және “Құлыншақ”. Негізгі айтушылары — Сыпыра, Әбіл, Нұрым және Мұрын жыраулар болды. “Қырымның қырық батыры” жырының сюжеті ноғайлы дәуірінің оқиғаларынан тұрады (14 — 16 ғ-лар). Жиынтығы 40 батырдың ерліктері суреттелген. “Ноғайлы жырлары” деген атаумен мәлім бұл мұраның кейбір үлгілерін В.В. Радлов, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов жариялаған болса, Кеңес дәуірінде оның нұсқаларын жинауға А.Хангелдин, Б.Жақыпбеков, М.Хакімжанова, М.Исаева, Д.Мұрынов, Ә.Қоңыратбаев, тағы басқалар белсене атсалысты. 1944 жылы Ташкентте өткен Бүкілодақтық ғылыми конференция “Қырымның қырық батыры” жырларының дүниежүзілік маңызын ерекше атап көрсеткен. “Қырымның қырық батыры” жырларын поэтикалық және тарихи-этникалық тұрғыдан жан-жақты зерттеу ісі соңғы жылдары ғана қолға алынды. “Қырымның қырық батыры” жырының ноғай, татар халықтары арасында сақталған нұсқалары да бар.[1][2][3][4][5]

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9
  2. ↑ Қырымның қырық батыры. - Алматы, "Арыс" баспасы, 2005. - 544 бет.
  3. ↑ Қоңыратбаев Ә. Мұрын ақын жырлаған "Қырымның қырық батыры"// "Социалистік құрылыс" газеті, 1948, 15 маусым
  4. ↑ Жирмунский В. М. Тюркский героический эпос. - Ленинград: Наука, 1974, - 728 с.
  5. ↑ Қазақстан. Ұлттық энциклопедия, 6 том/ Бас. ред. Б. Аяған. - Алматы: "Қазақ энциклопедиясының" бас редакциясы, 2004, - 696 бет.


  Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қырымның_қырық_батыры&oldid=2852139» бетінен алынған